Na poczōntku XX wieku nowo ôdkryte elymynta radyjoaktywne fascynujōm wszyskich. Pora ôsobliwości ô radium zdradzo swojim czytoczōm „Gazeta Opolska” z 3 lutego 1914 roku, a czyni to jak na tamte czasy przistympnie i doś trzyźwo:
Radium wydowo trzi roztōmajtyj zorty prōmiynie, co ś nich kożdy w czasie jednyj sekundy może sie przedostać bez 290 000 kilōmetrōw. Skirz wnōntrznyj swojij siyły je radium dycki cieplyjsze aniżeli wszyske inksze ciała naôbkoło niego. Mimo tyj niysłychanyj wartkości wydowanio prōmiyni i spotrzebowowanio włosnych siył dugość życio jednego grama radu wynosi 1750 lot. Morze zawiyro kole 20 000 tōn radu. Pōniywoż siyła jednyj tōny radu rōwno sie siyle 15 000 tōn wōnglo, to siyła radu, co je w morzu, rōwno sie siyle 300 milijōnōw tōn wōnglo. Jeźli siyła radu użyje sie kej do napyndzanio machin, bez przikłod szifōw, to je na razie pytanie. Keby tak być miało, radium by nōm zastōmpiōł wōngel na poraset lot, jak wōnglo braknōńć nōm może już za 200 lot. Istota radu wcale jeszcze niy ma zbadano. Fto wiy, wiela dziwne to ciało tajymnic w siebie jeszcze zawiyro.
Radium wpływo w niybywały spōsōb
Bez czekanio na wyklarowanie tych tajymnic (niy sōm ône mozno groźe?), praktyczne zastosowanie dlo radu widzi sztyry dni niyskorzij „Rolnik i Przemysłowiec”:
(...) doświadczynia w laboratoryjach wykozały, iże radium, tak jak elektryka prziśpiyszo schodzynie i rośniyńcie roślin. (...) Wykozało sie teroz jednak niyspodzianie, iże (...) radium idzie używać we rolnictwie. (...) W lōndyńskim towarzistwie Society of arts uczōny Buttler teroz skozoł na to, iże cołko raja doświadczyń, co sie je durch robi, wykozały, iże nawet take małe wielości radium wpływajōm w niybywały spōsōb na rośniyńcie roślin. W mocy przipodkōw rośliny rosły ô trzi i sztyry razy warcij pod wpływym tego radium, co bōł we skalnych ôdpadkach. Z tego stwiyrdzynio powstowo pytanie, eli niyużytecznych dotynczos ôstałości skalnych przi wytworzaniu radium niy szło by użyć za nowōz dlo rolnictwa. Prōba w tym kerōnku chcōm we srogszych miarach. Keby se skōńczyła pożōndanym skutkym, prziczyniyło by sie to do srogigo potōniynio radium, a tak producyńcio tego drogocynnego postrzodka, jak i bauery by mieli z tego sroge korziści.
Na zicher niejedyn bauer po przeczytaniu tego (jeźli czytać poradziōł), mioł już przed ôczami wizyje kartofli srogich jak kapusta i tōmaty jak arbuzy. Niyunikniōnego a wielorocznego skażynio gleby radszyj sie niy forsztelowoł.
„Dziennik Śląski” z 14 kwietnia 1921 dowoł już czytoczōm pozōr na niybezpieczyństwa ze strōny radyjoaktywności ôpisaniym transportu cynnego grama radu, podarowanego Skłodowskij-Curie ôd amerykańskich kobiyt:
(...) ôstrōżność je sam kōnieczno niy ino skuli ôgrōmnego wertu tyj substancyje, ale tyż skirz niybezpieczyństwa poparzynio, co grozi tymu, fto niypozornie ôbchodzi sie z tym ciałym ô ôlbrzimij radyjoaktywnyj ynergiji. Tōż tyn gram radium bydzie podzielōny na 12-15 tajli, wrażōnych w ampułki i ułożōny do ôłowianyj kastle ô ścianach 5 cm rubych; ta kastla spocznie w głymbi szifu pod ferdekym. W tyn spōsōb ôsurgo sie wszelke niybezpieczyństwo.
Radium bezkōnkuryncyjnie tōnio
Jednak rad wartko doczekoł sie tyż zastosowań lyczniczych i to bezma zbawiynnych, za cudowno brōń do zwalczanio nowotworōw. Furora robiōł tyż czeski Jáchymov ze swojimi radyjoaktywnymi zdrzōdłami.
Radium, niy ino za ciało stałe we formie soli i metalu (w tyj formie było ôtrzimane w 1910 r.), znodło użycie w lycznictwie, atoli tyż we formie lotnyj, za tzw. ymanacyjo radyjowo wystympujōnco w wodzie, co nadowo srogo radyjoaktywność. Jachymowsko gruba uranowyj rudy „Verner” posiado na głymbokości 300 m zdrzōdło ô wyjōntkowo siylnyj radyjoaktywności. Waserlajtōngi dokludzajōm woda tego zdrzōdła do uzdrowiska, kaj je używano tak do kōmpiele, jak i do picio, inhalacyji itp. Ôkrōm tego Jachymōw posiado tyż gorke mineralne zdrzōdła ô cynnych włosnościach lyczniczych – rekōmyndowoł autōr „Naokoło świata” w 1927 r.
Pobyt w radyjoaktywnym uzdrowisku w Jáchymowie swoje jednak kosztowoł, a lyczyć chcioł by sie i człek ô niy fest zasobnym portmanyju. Rynek podobnie jak natura niy ciyrpi prōznie, tedy rychło ukazować sie na nim zaczły roztōmajte, mynij abo barzij wywołujōnce zaufanie ôferty radyjoaktywnych kuracyji. Bp. ymanatoryjum radowym zachyncało do siebie krajowe uzdrowisko we Wielkim Lubniu. Rad szło sie tyż aplikować stacyjōnarnie, we Ślōnsku.
Radium w miszōngu do picio, do kōmpiele i do szpricōw (Lab. „RAD” w Krakowie) to je perfekt dopołniynie zdrojowyj kuracyje, stōsowanym z wielkim powodzyniym we KARLSBADZIE i inkszych zagranicznych wodach – reklamowała ślōnsko „Polonia” z 24 czyrwca 1926 roku.
Ciyrpisz na reumatyzm, podagra, choroby nerwōw, nyrek, żołōndka i sztrzew, choroby kobiyt? Znosz wielke zolyty i fungowanie radu? - zapytowała 5 listopada 1932 roku fiyrma Steuer (Beuthen, Friedrichstrasse 3), w reklamie we katowskim cajtōngu „Ostdeutsche Morgenpost” i propōnowała (bezkōnkuryncyjnie tōnio) kuracyjo pitno radym (Ymanatōr), radowo kōmpiyl jak tyż ôrganiczny kōmpleks (czym ino by niy bōł). Skuteczność kuracyje pitnyj i kōmpielowyj „Theawa”, chwolyła Frau Kneerich ze Wrocławia: Moje nerwy sōm zaś w lepszym stanie, a i moje problymy z reumatyzmym i isjaszym tyż ôstały czyńściowo rozwiōnzane. Swojōm drōgōm czas płynie, media sie rozwijajōm, a marketingowe metody ôstowajōm durch te same.
Niyôbyczajno pasta do zymbōw
Cajtōng „Ostschlesische Post” z 23 grudnia 1936 reklamowoł kryma i puder, co zawiyrały niy ino rad, ale i inkszy elymynt radyjoaktywny – tor. To były kosmetyki, co miały ôdświyżać i piyknić tkanka skōry.
Furora robiyła tyż pasta do zymbōw „Doramad” z zawartościōm toru. Chocioż niymiecko, rekōmyndowała ja sama „Polska Zachodnia”, ôrgan ślōnskij sanacyje i wojewody Grażyńskigo, 6 lipca 1931:
Zdrowe, biołe zymby dostać i zachować idzie ino bez stałe i regularne używanie – radyjoaktywnyj pasty Doramad. Ta niyôbyczajno pasta do zymbōw zawiyro substancyje prōmiyniotwōrcze, zmocnio nasady zymbōw i zwalczo skutecznie drōgōm zmożynio żywotności bakteryjōw ôchrōnnych wszelke szkodliwe drobnoustroje, co wywołujōm procesy gnicio. Doramad znakōmicie ôdświyżo jama ustno i nadowo zymbōm śniyżno białość. Doramad stanowi nojsrogszo zdobycz modernyj dochtorskij nauki! Sprōbujcie i przekōnejcie sie sami!
Bo pecunia non olet. Bez to tyż pewnikym redachtorzi PZ niy brzidziyli sie kryptoreklamōm, w takij bez przikłod formie (19 czyrwca 1931):
Prōmiynie Radium, co jejich szumne włosności lycznicze sōm ôgōlnie znane, znodły teroźnie tyż wyborne zastōsowanie we dōmynie pielyngnacyje jamy ustnyj. (...). Te dobroczynne prōmiynie radium zawiyro wynaleziōno niydowno radyjoaktywno pasta do zymbōw Doramad, dziynki swymu ôsobliwymu zestawiyniu prōmiyniotwōrczych substancyji. Mogymy tōż śmiało stwiyrdzić, iże w danym wypodku niy rozchodzi sie sam ô „jeszcze jedna” pasta do zymbōw, atoli ô richtich coś niyôbyczajnego, co stanowi isto zwrotny pōnkt w dōmynie dochtorskij wiedze. Tōż do pielyngnacyje jamy ustnyj niy ma teroźnie barzij idyjalnego i przisztymowanego postrzodka nad Doramad i bez to kożdy do włosnego dobra winiyn niyôdwłocznie wyprōbować ta niyôbyczajno pasta.
Brakowało ino spōminki ô świycōncych zymbach. Niy dej Boże we ćmie.
Radyjoaktywnyj modzie ulyg tyż rynek spożywczy. Bp. w 1931 r. zobrski sklep „E.u.M Schokolaten und Konfituren” ôkrōm klasycznyj ôferty kawy, tyju, kakau, szekulady i bōmbōnōw rekōmyndowoł tyż darmowo prōbka Radium-Schokolade.
Słowym – radyjoaktywne produkty szło najś czynsto, tōż i jejich reklamōm na zicher niyjedyn we Ślōnsku ulyg było. Zaszkodziyły poważnie zdrowiu Ślōnzokōw? Takich podszukowań sie niy kludzyło. Teroz za to ciynżko by było wydzielić ta prawie prziczyna zachorowań na nowotwory spostrzōd cołkigo spektrum (dosłownie) rozmajtych substancyji, co nimi bez cołke dekady truła nos gōrnoślōnsko industryjo.
Za to po katastrofie w Czarnobylu stało sie to chyba praktycznie niymożliwe.
Oryginalny tekst Tomasza Borówki dostępny jest tutaj.
Może Cię zainteresować:
