Murcki dzisiaj kojarzą się katowiczanom przede wszystkim z wielkim kompleksem Leśnym, okalającym największą pod względem powierzchni dzielnicę Katowic, jednak ta osada, a później samodzielne miasto wyrosła na górnictwie. Do dziś zresztą fedruje KWK Murcki-Staszic, ostatnia kopalnia na terenie Katowic.
Murcki, kiedyś Emanuelssegen
To tutaj już w 1769 roku powstała najstarsza na Górnym Śląsku kopalnia węgla kamiennego – „Emanuelssegen Grube” (późniejsza KWK „Murcki”), należąca do książąt pszczyńskich. Przy kopalni zaczęła rosnąć osada o tej samej nazwie. Już w 1851 roku doprowadzono do kopalni bocznicę kolejową z Ligoty, a w 1870 roku miejscowość i kopalnia zostały przyłączone do Kolei Prawego Brzegu Odry. Mało tego, już w Emanuelssegen miało brukowaną szosę do Tychów.
W połowie XIX wieku otwarto w Emanuelssegen pierwszą gospodę, a tuż po niej – szkołę, najpierw ewangelicką, a potem katolicką. W pobliskich lasach hodowano też żubry.
Jak pisze Michał Bulsa w książce "Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1. Górny Śląsk" "W latach 80. XIX wieku powstały pierwsze dwa zespoły domów przy obecnej ulicy Bielskiej, a obiekt przy ulicy Bielskiej 3 pełnił funkcję szkoły. Projekty tych obiektów były opracowywane w biurze budowlanym książęcych dóbr pszczyńskich. W rejonie ulic Samsonowicza i Kołodzieja wzniesiono zespoły domów wielorodzinnych dla robotników wraz z obiektami gospodarczymi i ogródkami. W 1888 roku oddano do użytku dom noclegowy dla 100 robotników, a w północnej części przy obecnej ulicy Goetla utworzono cmentarz. Wskazuje się, że do 1903 roku w robotniczej zabudowie dominowała architektura z elementami historyzmu (m.in. ulica Bielska 13, 16, ulica Kołodzieja 83)".
Cenne budynki wczesnego modernizmu na placu Kasprowicza
Szybki rozwój osady nastąpił na przełomie XIX i XX wieku, dzięki rozwojowi kopalni. Do pracy pod ziemią ściągali tu ludzie z całej okolicy, a także z Galicji. Emanuelssegen miał też rozwiniętą infrastrukturę rozrywkowo-letniskową, z dużą gospodą z kręgielnią i strzelnicą i rezydencją letniskową zbudowaną w lesie.
Będąc w Murckach trzeba koniecznie wybrać się na dzisiejszy plac Kasprowicza, zwany murckowskim rynkiem. W czasie gdy Murcki były samodzielnym miastem, funkcjonował jako miejski Rynek pod nazwą plac 1 Maja, a wcześniej był Marktplatzem. Jego zabudowa w stylu modernistyczno-eklektycznym pochodzi głównie z przełomu XIX i XX wieku. Z 1905 roku pochodzi budynek piekarni. Rok później wybudowano charakterystyczny obiekt z zegarem – konsum, czyli dom handlowy, przy placu Kasprowicza 4. Oprócz działalności handlowej i usługowej, konsum mieścił też kaplicę ewangelicką.
Jednak przy placu powstawały nie tylko obiekty użyteczności publicznej. Do dziś znajdują się tu domy mieszkalne, np. pod nr 1 – dom wzniesiony między 1905 a 1910 r. w stylu wczesnego modernizmu, pod nr 2 – podobny dom z początku XX wieku, pl. Kasprowicza 3 – dom z 1908 roku czy wybudowany za czasów PRL-u blok przy placu Kasprowicza 5.
Gospoda i willa dyrektora
Jak czytamy u Michała Bulsy: "Za autora większości projektów uważa się książęcego inspektora budowlanego Alfreda Malprichta, który zaplanował m.in. przebudowę starej gospody w stylu Heimatstil, której nadano nowe funkcje, lokując tu mieszkanie arendarza, pokoje służbowe i gościnne, a także bufet, jadłodajnię i bar piwny dla ro
botników. Gospoda posiadała salę ze sceną oraz pomieszczenia klubowe, a także tarasy widokowe i oszklone werandy. Według projektów Malprichta wzniesiono też budynki domu noclegowego, domu dla lekarza, barak
szpitala i domu towarowego z dużą liczbą magazynów, biur, mieszkań oraz z chłodnią. Około 1903 roku w rejonie Wzgórza Wandy powstała wczesnomodernistyczna willa dyrektora fabryki (dziś siedziba przedszkola), a tak
że wielorodzinne domy wzdłuż ulic Wojtalewicza i Laskowskiego".
Po plebiscycie tę część dawnych Prus przyłączono do Polski, a nazwę miejscowości zmieniono na Murcki. W 1967 roku Murcki zyskały prawa miejskie, ale już w 1975 r. włączono je, razem z innymi miejscowościami, do Katowic.
Zabudowa placu Kasprowicza, ale i innych ulic w dzielnicy została w 2021 roku wpisana do rejestru zabytków jako zespół zabudowy osiedla Murcki. 10 lat temu przeprowadzono remont placu, ułożono nową kostkę, ustawiono ławki, powstał też plac zabaw dla dzieci.
W Murckach, jeszcze gdy nazywały się Emanuelssegen, już w 1900 roku powstał pierwszy szpital. Tradycja ta do dzisiaj jest podtrzymywana, bo w dzielnicy znajduje się jedyny w Katowicach Szpital Miejski, w dodatku pięknie położony w otoczeniu parku. W 2024 roku zakończył się remont zabytkowej tzw. Starej Administracji oraz przyległego budynku technicznego Szpitala Murcki. Budynek ten powstał na początku XX wieku. Pierwotnie służył jako mieszkanie dla dyrektora szpitala oraz jako przestrzeń administracyjna.
Świetnie zachowane założenie urbanistyczne
Dziś Murcki to jeden z najlepiej zachowanych przykładów założenia urbanistycznego osiedla patronackiego na Górnym Śląsku. "Według znawców najbardziej interesujące są obiekty nawiązujące stylem do wczesnego modernizmu, zbudowane między 1905 a 1920 rokiem. Powstało wówczas nowe centrum osiedla z rynkiem, zabudową usługowo-handlową i mieszkaniową, o bardzo zróżnicowanych bryłach, kubaturach i formach detalu architektonicznego" - podpowiada Michał Bulsa w "Patronackich osiedlach robotniczych".
Może Cię zainteresować:
