9 listopada to je ekstra data we niymieckij przeszłości. We tyn dziyń we 1918 roku kajzer Wilym II abdykowoł i Niymcy były roznajmiōne za republika. We 1989 roku pod Berliński Mur, co bōł za symbol roztarganio tak Niymiec jak tyż cołkij Europy na dwie tajle. Ale jeszcze we 1938 roku 9 listopada na wieczōr zaczōn sie w Niymcach pogrōm Żydōw, co po wieluś latach dostoł miano „Kryształowo Noc”.

Drōga do pogrōmu

Pogrōm bōł we strzoda, ale już we pyńdziałek, 7 listopada, Joseph Goebbels mioł we Bytōmiu antysymicko przemowa, co w nij padoł, że wszyscy dobrzi Niymcy muszōm Żydōm ôdpłacić za swoje krziwdy.

We tyn sōm dziyń we Paryżu polski Żyd Herszel Grynszpan strzelōł piyńć razy do Ernsta vom Ratha, sekretarza niymieckij ambasady. Jego familijo była deportowano z Niymiec we rōmach Polenaktion do Polski, a Polska jij niy chciała wpuścić, bo wcześnij zabrała jij polske ôbywatelstwo. Społym ze familijōm ôd Grynszpana tysiōnce tak samo potraktowanych ludzi ôstało na ôtwartym lufcie na pasie miyndzy ôbōma krajami we niyludzkich warōnkach.

Vom Rath umar 9 listopada ô pōł szōstyj na wieczōr, a już za pora godzin we setkach miast w Niymcach zaczła sie noc, co pokozała światu cołko nago prowda ô naziźmie.

Pogrōm we Bytōmiu

Nojważniyjszo we tym kōntekście dō mie je bużnica we Bytōmiu, co ôd 1869 roku stoła przi placu Fridricha Wilyma. Wcześnij na jeji miyjscu stoła ôd 1809 roku inkszo, myńszo, ale we 60. latach XIX wieku trza było postawić nowo, żeby wiyncyj ludzi weszło. Po bużnicy niy ma dzisiej śladu, a piyrszy krok do tego zrobiyli ci, co ja zapolyli.

Bytōmskich Żydōw bandy zmusiyły do stanio na placu i patrzynio na synagoga goreć. Fojerwera, co dycki wyjyżdżo do gaszynio ôgnia, ôna we ta noc dowała pozōr, żeby wszysko sie do porzōndku spolyło, ale niy przeszło na inksze budōnki. Zniszczōne i splōndrowane było bez siedymdziesiōnt żydowskich sklepōw i bez trzista żydowskich pōmiyszkań. Setki ludzi były pobite, jedna kobiyta hned na śmierć.