Grzegorz Kulik: Mojn! Za mało! Zapōmniane ślōnske grzeczności

Cołke nasze życie je połne rozmajtych rytuałōw, a na tych, co ich niy wykōnujōm, patrzi sie krziwo. Niyjedyn by rod takich zaroz greblowoł, bo niyprzipasowowanie sie do ôczekowanych mustrōw sprawowanio sie ôznaczo przeca blank chaos.

Nawet jak ftoś znajōmy nōm ino mignie i ani niy bydzie czasu na ôdprawiynie rytuału, to czynsto tyj ôsobie ekstra piszymy wiadōmość, że my ja widzieli, bo czujymy, że gupie to tak ôstawić.

We kożdyj kulturze jak znajōmi ludzie sie widzōm, to muszōm jakoś skozać, że sie widzōm, ôznaczyć, kaj sōm we hierarchiji i jaki je miyndzy nimi dystans. Tyn dystans sie potym reguluje durch i jak jedna strōna go sama zacznie zmiyniać, to je to źle widziane. Za to jak ftoś do kogoś co zrobi, to dobrze je, jak ta drugo ôsoba sie uniży, a ta piyrszo zaś skoże, że dycki je gotowo zrobić to jeszcze roz.

Regulowanie dystansu

A jak sie to robi po naszymu? Zacznymy ôd postrzodka, tōż ôd regulowanio dystansu. Jak do kogoś prawiymy, to we naszyj wypowiedzi sōm dwa miyjsca, co za to ôdpowiadajōm. Zaczna ôd przikładu po polsku:

Panie doktorze/Pani doktor, czy ma pan/pani już wyniki badań?

Tōż za regulatory fungujōm tytuł („panie doktorze”) i forma czasownika ze zamiankym („ma pan”).

Postrzōd Ślōnzokōw je mit, że we ślōnskim jynzyku niy godo sie „pan/pani”. To niy do kōńca prowda, bo godo sie „pōn/pani”, a wyglōndo to tak:

Panie dochtōr/Pani dochtorko, mocie już wyniki badań?
Panie dochtōr/Pani dochtorko, majōm już wyniki badań?

Piyrszy przikłod je ze formōm za dwoje („mocie”), a drugi ze formōm za troje („majōm”). Jak widzicie, po ślōnsku używōmy „pōn/pani”, ale ino przi wołaniu, a przi czasowniku juz niy.

Co ważne, we ślōnskim jynzyku wołōmy ôpacznie jak we polskim. Chopōw wołōmy „panie” + tytuł we mianowniku: panie dochtōr, panie lojtnant, panie prymier, panie prezydynt. Kobiyty wołōmy „pani” + tytuł we wołaczu: pani dochtorko, pani lojtnantko, pani prymierko, pani prezydyntko. We polskim jynzyku to funguje gynau przeciwnie, tōż u chopōw je tytuł we wołaczu, a u kobiyt we mianowniku.

Drugo sprawa, jako je inkszo we ślōnskij grzeczności, to forma „pōn/pani” + nazwisko. We polskim jynzyku take zestawiynie by było przijynte za niygrzeczne, ale we ślōnskim – tak jak we niymieckim, czeskim, angelskim itd. – to je blank normalny spōsōb prawiynio do drugij ôsoby.

Skuli polskigo jynzyka szyrzi sie ale ôkropny barbaryzm miyndzy Ślōnzokami i durch słysza cudaczno, polsko-ślōnsko forma, co wyglōndo tak:

Panie dochtōr/Pani dochtorko, mo pan/pani już wyniki badań?

Niy używejmy takigo czegoś, bo jak już by to miało być po ślōnsku, to by musiało sam być „pōn”, a niy „pan”. Ôkrōm tego przeca mōmy swoje grzecznościowe formy, tōż używejmy ich, a niy twōrzmy take potwory.

Pōdźmy ale nazod do dystansu. Jak sie ze drugōm ôsobōm zgodzymy, że sie do siebie zbliżymy, to bierymy sie godać za jedno, tōż:

Paulek, mosz już wyniki badań?
Basia, mosz już wyniki badań?

Jak my sōm za jedno, to nasza grzeczność funguje tak samo: używōmy miana, co mo sam fōnkcyjo tytułu („Paulek”/„Basia”) i formy czasownika („mosz”).

Ślōnzocy to taki lud, co rod sie asi swojōm religijnościōm. I chocioż ôna sie rzodko przekłodo na jakeś ekstra miyłosierdzie bliźnigo, to widać ja we downiyjszych powitaniach i rozestaniach

GRZEGORZ KULIK

Prziwitania i rozestania

Tōż Ślōnzocy kejś durch Boga wzywali. „Szczyńść Boże”, „Boże pōmogej”, „Boże zdorz”, „Boże przispōrz”, a na to wszysko sie ôdpowiadało „Dej Panie Boże”. Alternatywnie godało sie „Niych bydzie pochwalōny Jezus Krystus” abo krōtko „Pochwalōny”, a ôdpowiadało sie „Na wieki wiekōw”. Co ciekawe, już we głymbokij historyji idzie dojzdrzeć polske wpływy, bo normalno ślōnsko forma to „pochwolōny”, ale przi prziwitaniu używało sie polskij skuli jynzyka liturgije.

Hermann Koelling we swojij dokumyntacyji ze poczōntku XX wieku zanotowoł jeszcze, że ludzie godali „Dej wōm Panie Boże dobry dziyń/dobre połednie/dobry wieczōr”, a skrōcali to do „Panie Boże dobry dziyń”, „Boże dobry dziyń” abo ino „dobry dziyń”. Na to sie ôdpowiadało „Boże wōm dej zdrowie” abo „dej zdrowie”.

Reinhold Olesch ôkrōm tego zapisoł, że jak sie trefio kogo przi praniu, to sie godo „Boże pōmogej, a bioło dej”, a ze świeckich pozdrowiyń zanotowoł „dobry dziyń” (co my dzisiej już blank skrōciyli do samego „dobry”) i „dobry wieczōr”.

Na rozestanie tyż sie wzywało Boga, tōż tak Koelling jak Olesch prziwołujōm formy „zostōńcie z Bogym” i „z Panym Bogym”. Tyn drugi prziczynio do tego jeszcze „dobrŏ noc”.

We niyôficyjalnych sytuacyjach godało sie tyż „serwus”, co go sie używo tyż we połedniowych Niymcach, Austryji, Czeskij Republice, Rumuniji, na Słowacyji i Bałkanie. Bez to redachtōr „Po pracy” we 1922 sie prziwitoł słowami „serwus oberwus”.

Przewijo sie tyż słowo „pyrsk”, co niykerzi by chcieli je używać za ôdpowiednik polskigo „cześć”. Ino że „cześć” je używane na powitanie i rozestanie, a „pyrsk” idzie używać ino na rozestanie. Kōńczyli tak przed wojnōm swoje artykuły autorzi we „Głosie z nad Brynicy”, „Gustliku”, „Polaku”, „Polsce Zachodnij” i „Śląskim Głosie Porannym” kole 50 razy, ale nigdy niy zaczynali. Tōż jak ftoś sie wito słowym „pyrsk” to to trocha mo klang jak polske bajtle, co godajōm „siema” na rozestanie.

Blank zapōmniane sōm za to pozdrowiynia, co sie ich używało we dzisiyjszyj Metropoliji. Karl Kaisig we swojij robocie „Sprachmischung in Oberschlesien” dowo take przikłady dyjalogōw miyndzy ludźmi:

- Moigen.
- Wiela mosz reisegeld?
- Trzi marki.
- Mahlzeit. Majōm harynki?
- Ja.
- Po wiela?

To „moigen” to nic inkszego jak „moin”, co go używo pōł Niymiec. Ale niy ino, bo na Kaszubach sie ludzie tyż witajōm „mòjn”, idzie to pozdrowiynie tyż trefić na Łotwie, we Daniji, Holandyji, Norwegiji, Szwecyji i Finlandyji.

„Mahlzeit” by szło przełożyć na „smacznego”, ale to słowo je tyż używane za pozdrowiynie, co je dobrze znane we Niymcach i Austryji.

Bytōmski „Dziennik Śląski” lamyńciōł we 1901 roku:

„Pewnego razu pytała mnie się stara, opoło 70 lat mająca pani, czemu to teraz taki wiele dziewcząt i chłopców po niemiecku się pozdrawia. Odpowiedziałam na to, że ubolewać trzeba, iż się nie pozdrawiają katolickiem pozdrowieniem, za co jest 50 dni odpustu, ale nauczyli się mówić mojn, mojn lub malcajt, choć nie każdy wie, co to ma znaczyć”.

„Gazeta Opolska” już blank jamrała na nastympny rok:

„Bardzo smutno jest teraz, gdy się idzie drogą i napotyka się młodzież, która przejdzie koło człowieka, jakby mówić nie umiała, bo wstydzi się pochwalić Pana Boga, a między sobą witają się tylko hakatystycznem pozdrowieniem »Mojn, Mojn!« albo »Malcajt!«”.

Autōr bōł ô krok ôd tego, żeby napisać, iże ôd „mojn” i „malcajt” sie ślepoty dostowo. We 1908 roku „Górnoślązak” pisoł we korespōndyncyji ze Nokła kole Tarnowskich Gōr:

„A najgorsi są ci, od których nie usłyszysz nigdy katolickiego polskiego pozdrowienia, jeno »mojn«, »malcajt«; są nawet tacy, co i w kościele się pozdrawiają »mojn«.

Kōniec świata. Co to z tych modych bydzie to jo niy wiym.

Tōż widzicie, że we Gōrnym Ślōnsku trefiyły sie pōłnocno forma „mojn” ze połedniowymi „malcajt” i „serwus”. Na te germańske i łacińske naszły jeszcze słowiańske „pyrsk” i „dobry”, a społym z tymi świeckimi sōm jeszcze religijne. Pedzieć, że Ślōnsk to ziymia trefōw to nic niy pedzieć.

Podziynkowania

Ôstatni ze rytuałōw, jake sam mōmy do ôbgodanio, to podziynkowania. Tukej niy mōmy takigo srogigo wyboru i dziynkujymy słowami „Bōg zapłać” abo „dziynkuja”. To druge mogymy zmocnić i pedzieć „piyknie dziynkuja” (i ino tak; niy idzie po ślōnsku pedzieć „bardzo dziynkuja”).

I teroz nastympne zapōmniane formułki. Koelling pisze, że na podziynkowanie sie ôdpowiado „za mało” abo „z niczego”. Dejcie pozōr na to piyrsze. Koelling spisowoł jynzyk ôd ludzi kole Kluczborka, blank na pōłnocy Gōrnego Ślōnska. „Za málo” na podziynkowanie ôdpowiadajōm tyż Czesi i Słowocy. To „za mało” na ôbōch kōńcach naszyj ziymie ôznaczo, że to musi być ôgōlnoślōnsko forma, co kajś ja wyparło „niy ma za co”.

I wiycie co? Ôd dzisiej tego używōm społym ze „mojn” i „malcajt”.

A teroz pyrsk!