Kobieta muzeum slaskie

Grzegorz Kulik: We ôbrōnie jynzykowego puryzmu. „Moja ōma tak godała” abo „jynzyk sie zmiynio”

Ze ślōnskim jynzykym je źle. Ze ślōnskim jynzykym je dobrze. We publicznyj debacie ô stanie naszyj mowy idzie trefić ôba te zdania i ôba sōm prawe. Jak to je możliwe?

Ze ślōnskim jynzykym je dobrze, bo ôn sie robi coroz normalniyjszy. Kożdy dziyń je mynij ôsōb, co by sie skrziwiyły po usłyszyniu czegoś po naszymu. To przekōnanie je blank jasne, tōż niy ma sam za moc do klarowanio.

Tōż czymu ze ślōnskim jynzykym je źle? Ślōnzocy majōm doś niske kōmpetyncyje we swojim jynzyku i niy za fest rozumiōm ôd niego mechanizmy. Skuli tego we naszyj społeczności sie dowo pozōr na to, co je nojbarzij zdrzytelne, tōż że sie na niykere rzeczy używo inkszych słōw jak po polsku. Niy godo sie „trzepak” ino „klopsztanga”, niy „popielniczka” ino „aszynbecher”, niy „katar” ino „ryma” itd. Na tych porudziesiyńciu ślōnskich kulturymach nojczyńścij sie kōńczy ślōnsko percepcyjo jynzyka.

Toć, używōmy inkszych słōw. Ale same słowa nic niy dowajōm, jak sie niy wiy, co ś nimi zrobić. Niy idzie pedzieć „aszynbecher klopsztanga niyskoro strzaskać ôbejzdrzeć”. Słowa trza ukłodać podug gramatyki i ôdmiyniać podug fleksyje, żeby kōmuś przekozać jakoś informacyjo, bez to dopiyro „strzaskołch aszynbecher, niyskorzij ôbejzdrzoł żech klopsztanga” mo jakiś syns.

Skuli tyj niyświadōmości ślōnskij gramatyki ślōnski jynzyk robi sie coroz barzij podobny do polskigo. Coroz wiyncyj je „miołem” zamiast „mioł żech”, „pokazywać” zamiast „pokazować”, „przepraszōm” zamiast „przeproszōm” itp., tōż ślōnske słowiańske słowa sie coroz barzij upodobniajōm do polskich formōw.

Ślōnski jynzyk mo blank unikatowo ôdmiana, co w nij „e” sie wymiynio na „y”, bez przikłod niydziela:niydziyl, chlyb:chleba, potrzeba:potrzyb, śniyg:śniega. Drugo, tak samo unikatowo, kaj „e” sie wymiynio na „a”: krej:kraju, przedej:przedaju, ôbyczej:ôbyczaju itd. Skuli tego, że takigo mechanizmu niy ma po polsku, to dzisiej do Ślōnzokōw ôn je tak niyznany, choćby to była cycha cudzego jynzyka.

Te dwa akapity wyżyj to je ino krōtko ilustracyjo tego, jak ślōnski jynzyk sie cofie. Wczorej „przeproszōm”, dzisiej „przepraszōm”, jutro „przepraszam”. Wczorej „mioł żech”, dzisiej „miołem”, jutro „miałem”. I sam trza podsztrychnōńć, że to niy ma tak, że to je pora słōw, ino rozjyżdżo sie cołke rysztowanie ôd jynzyka, bo przeca za samym „miołem” idzie „widziołem”, „chciołem”, „śmiołem”, „ôblykłem” i wszyske inksze czasowniki.

Skuli tyj niyświadōmości ślōnskij gramatyki ślōnski jynzyk robi sie coroz barzij podobny do polskigo.

Grzegorz Kulik

We tyj rzeczywistości, kej sie prōbuje skozać, że jynzyk sie nōm rozpływo, to słyszy sie nojczyńścij dwie ôdpowiedzi. Abo „moja ōma tak godała”, abo „jynzyk sie zmiynio”. Jedna i drugo wyniko z tego, że sie niy dowo pozōr na wszyske ôkoliczności.

„Moja ōma tak godała” to przijyńcie, że jedna ôsoba to je absolutnie ôstateczno wyrocznia we sprawach jynzyka. Idzie miyłować swoja ōma, idzie czcić jeji pamiyńć, a przi tym prziznać, że niy musiała idealnie godać po ślōnsku. To, że „dziadek” ôd jakigoś Poloka godoł „poszłem”, niy znaczy, że mioł recht. Tak samo je ze ślōnskim jynzykym: nōm sie rozchodzi ô jynzyk ôd naszych przodkōw, ale jak by my mieli prziwrocać idiolekt ôd kożdyj pojedynczyj ōmy, to by to niy miało synsu. Jak chcymy jakiś standard stworzić, to to musi być postrzedni wynik jynzyka ôd wszyskich ōmōw, a niy ôd kożdyj indywidualnie.

„Moja ōma tak godała” to tyż przekōnanie, że naszo pamiyńć je perfekt, a przeca wszyscy wiymy, że żodyn człowiek niy mo kōmputrowyj pamiyńci. A co, jak tak niy godała, ino sie źle pamiynto? Je jakeś nagranie, że tak było?

„Jynzyk sie zmiynio” za to zakłodo, że Ślōnzocy to społeczność stuprocyntowo kōmpetyntno we ślōnskim jynzyku i niywystawiōno na ciśniynie z zewnōntrz. Jedno i druge to niyprowda, bo jak by tak było, to by nōm sie gramatyka niy rozlatowała i niy upodobniała do polskij. Tōż to niy sōm naturalne jynzykowe zmiany ino asymilacyjo ślōnskigo do polskigo.

Na niycylne podug mie interpretowanie procesōw, co ślōnskigo jynzyka tykajōm, nakłodo sie jeszcze antypurystyczne tabu, co za nim idzie niychyńć do nauki. Niy poprawiać, bo sie zniychyńci do godanio. Niy poprawiać, bo tak je niyszykownie. I jeszcze tysiōnc inkszych powodōw, czymu niy poprawiać.

Bez durch roboty nad swojim jynzykym mogymy mieć poczucie bycio po moralnie noleżytyj strōnie, ale niy prziwrōcymy jynzyka ôd naszych przodkōw.

Interesujesz się Śląskiem i Zagłębiem? Zapisz się i bądź na bieżąco - https://www.slazag.pl/newsletter

Katowice mariacka lata60 fortepan

Może Cię zainteresować:

Grzegorz Kulik: Mojn! Za mało! Zapōmniane ślōnske grzeczności

Autor: Grzegorz Kulik

30/06/2024