W XIX wieku w Katowicach ulokowały swoje siedziby rozliczne fiyrmy i instytucyje, jak bp. Gōrnoślōnsko Wōnglowo Kōnwyncyjo, Gōrnoślōnski Ferajn Berkmańsko-Hutniczych Industryjalistōw, Państwowo Dyrekcyjo Poczt, Dyrekcyjo Prusko-Krōlewskich Państwowych Banōw. Gyneralnie wszysko to jednak sie wiōnzało ze ekōnōmicznōm sferōm. Funkcjōniyrowanie w Katowicach Krysowego Wydziału, Krysowego Syjmiku i Rejōnowego Gyrichtu niy wykroczało poza jejich stōn głownego miasta krysu.
Zmiana, jak sie miało w prziszłości pokozać dziejowo, zwiastowoł Statut ôrganiczny wojewōdztwa ślōnskigo, przijynty ôd Syjmu PR 15 lipca 1920 roku. Ôn postanowioł m.in., iże za siedziba wojewōdzkich władz bydōm Katowice.
Akt bōł dōniosły, chocioż we chwili przijyńcio niy mioł praktycznego znaczynio (ôkrōm zachyncynio Ślōnzokōw do welowanio za Polskōm we przewidowanym na Gōrnym Ślōnsku plebiscycie, bo teryn ôd wojewōdztwa durch jeszcze ôstowoł w granicach Niymiec). To sie zmiyniyło po prziłōnczyniu tajle Gōrnego Ślōnska do Polski w 1922 r. Ôdtōnd Katowice faktycznie zaczły wykōnować wojewōdzke funkcyje. Stały sie siedzibōm wojewody i Ślōnskigo Syjmu. Ôbie instytucyje po poru latach ulokowały sie pod spōlnym dachym nowego, mōnumyntalnego gmachu przi ulicy Jagellōńskij. Za czasōw II PR w Katowicach przibywało ważnych instytucyji: były stworzōne Ślōnski Instytut, Bibliotyka Ślōnskigo Syjmu (potym Ślōnsko Publiczno Bibliotyka, co ôstatecznie stała sie Ślōnskōm Bibliotykōm), Ślōnske Techniczne Naukowe Werki, Pedagogiczny Instytut, Muzyczne Kōnzerwatorium, Wyższo Sztudyjo Społeczno-Ekōnōmicznych Nauk, Polske Radyjo Katowice. Wszyjske ône m.in. umocniały polskość Katowic. A trza było, toć.
Zmocnić polski żywiōł
Na sztarcie przinoleżności Katowic do Polski jedna rzecz niy dowała spać jejich polskim władzōm. Wyrażała ja liczba 85,4. Tyla procynt miyszkańcōw miasta ôddało głos za Niymcami w czasie plebiscytu 20 marca 1921 roku. I nawet jeźli niy kożdy z ludzi, co tak welowali widzioł sie za Niymca (same welōnkowe motywacyje tamtych lot to je szyroki tymat) i nawet jeźli migracyje, co towarziszyły podziałowi Gōrnego Ślōnska wpłynyły na etniczno ôbliczność Katowic, to niymiecki żywiōł w mieście durch jeszcze dōminowoł. Bez to władze postanowiyły, żeby Katowice powiynkszyć.
W czasie plebiscytu we gminach kole Katowic, z wiynksza wiejskich, nojczyńścij zwyciynżała Polska. A nawet jeźli niy, to głosy rozkłodały sie barzij rownōmiernie aniżeli w samych Katowicach. Bez to w 1924 roku te gminy były prziłōnczōne do Katowic. Jejich dzielnicami stały sie w tyn spōsōb Bogucice, Zowodzie, Dōmb, Zołynże, Zołynsko Hołda, Brynōw i Ligota. W 1939 roku Katowice – tak zwane Wielke Katowice – miały 135 tysiyncy miyszkańcōw, wobec 56 tysiyncy we 1922 roku.
Nowe dzielnice ôd Katowic
Take sroge miasto miało już na tyla siylne grawitacyjne pole, iże po II światowyj wojnie było w sztańdzie prziciōngać i wchłōniać dalszych sōmsiadōw. W 1951 roku w skłod Katowic weszły Panewniki, Piotrowice, Ôchojec, Jōzefowiec i Wołnowiec. W 1960 roku Katowice skōnsumowały cołke sōmsiednie miasto, to znaczy Szopiynice (a przi tym tyż Janōw i ôsiedle Nikiszowiec). Włōnczōne były tyż dō nich Giszowiec i Mało Dōmbrōwka. W 1975 roku tajlami Katowic stały sie Murcki, Kostuchna, Podlesie i Zorzycze.
Do tego mogło by niy dojś, keby Katowice niy zrobiyły swojij karyjery w roli głownego miasta ôd wojewōdztwa. Snadnie idzie sie wyforsztelować, iże niyjedna ze wcielōnych dō nich gmin tak samo dobrze ôstała by wcielōno do inkszego miasta ô porōwnowalnym potyncjale z Katowicami przed jejich rozszyrzyniym, co wynikało z politycznych powodōw. Jeszcze w przedwojynnyj Polsce fest sznupali przi strukturze ślōnskich krysōw (jak efymeryczny rudzki abo ôstatecznie tyż zlikwidowany świyntochlowski). Tōż take bp. Panewniki mogły by ôstać wciōngniynte w ôrbita barzo przeca im bliskij Rudy Ślōnskij i potym włōnczōne dō nij, a niy do Katowic. Analogicznie Szopiynice mogły by ôstać powiōnzane i w kōńcu z połōnczōne z Mysłowicami, abo tyż Murcki z Tychami. A możno nawet Podlesie i Zorzycze z Mikołowym.
Oryginalny tekst Tomasza Borówki można przeczytać tutaj.
