Katowice, miasto żydowskich naukowców. Tylu wybitnych Żydów to nie przypadek

Katowice są miejscem urodzenia licznych żydowskich uczonych, którzy wnieśli znaczący wkład w różne dziedziny nauki. Uwypukla to wyjątkową, acz zapomnianą pozycję miasta na skrzyżowaniu europejskich kultur, gospodarek i ruchów intelektualnych. Pozornie peryferyjne miasto stworzyło środowisko, w którym żydowscy intelektualiści mogli rozwijać swoje talenty, zanim wielu z nich zostało zmuszonych do emigracji, przenosząc swoje intelektualne dziedzictwo na nowe brzegi. Historia żydowskich uczonych z Katowic splata historie rodzinne, osiągnięcia naukowe i szersze nurty historii europejskiej XIX i XX wieku.

Niezwykła koncentracja żydowskich uczonych urodzonych w Katowicach reprezentuje zbieg kilku czynników historycznych, geograficznych i społeczno-ekonomicznych. Pozycja miasta jako bezpiecznej przystani w pobliżu granicy rosyjskiej, jego szybki rozwój gospodarczy oraz obywatelska integracja rodzin żydowskich stworzyły warunki sprzyjające rozwojowi intelektualnemu. Ustanowione przedsięwzięcia biznesowe rodzin żydowskich zapewniły ekonomiczną podstawę dla awansu edukacyjnego, podczas gdy wielokulturowy charakter miasta eksponował młodych uczonych na różnorodne tradycje intelektualne. Przymusowa emigracja większości tych uczonych w epoce nazistowskiej rozproszyła intelektualne dziedzictwo Katowic po całym świecie, szczególnie do krajów anglojęzycznych.

Żydowska społeczność Katowic

Katowice (podczas pruskiego panowania Kattowitz) rozwinęły się błyskawicznie po otrzymaniu praw miejskich w 1865 roku, stając się tętniącym życiem centrum przemysłowym, strategicznie położonym w pobliżu granic trzech imperiów. Ta lokalizacja okazała się kluczowa dla żydowskiej populacji miasta, szczególnie po zabójstwie cara Aleksandra II w 1881 roku, które wywołało pogromy w całym Imperium Rosyjskim. Katowice oferowały bezpieczną przystań dla Żydów uciekających przed prześladowaniami, a połączenia transportowe czyniły z miasta bramę do Europy Zachodniej, a ostatecznie do Ameryki. Pozycja miasta była dodatkowo wzmocniona przez rosnące możliwości ekonomiczne, pozwalające rodzinom żydowskim na zakładanie firm i integrację ze strukturą społeczną rozwijającego się centrum miejskiego.

Znaczenie Katowic w żydowskiej historii osiągnęło punkt kulminacyjny w listopadzie 1884 roku, kiedy miasto gościło zgromadzenie delegatów Ruchu Miłośników Syjonu (Chowewej Syjon). To przełomowe wydarzenie, znane jako Konferencja Katowicka, zgromadziło 36 aktywistów, którzy podjęli kluczowe decyzje dotyczące żydowskiego osadnictwa w Palestynie. Konferencja jest uznawana za moment założycielski ruchu syjonistycznego, co sprawia, że izraelskie podręczniki szkolne uczą, że „Izrael narodził się w Katowicach”. To historyczne zgromadzenie pokazuje, jak Katowice służyły nie tylko jako schronienie, ale też centrum intelektualne.

Żydowskie rodziny w Katowicach budowały chętnie więzi społeczne, a wielu Żydów służyło na stanowiskach samorządowych. Luis Borinski – właściciel sklepów – był radnym miejskim od 1872 do 1892 roku, a Elias Sachs – bankowiec i założyciel pierwszego domu bankowego w mieście – pełnił tę samą funkcję od 1880 do 1894 roku. Powstało środowisko, które na przestrzeni pokoleń sprzyjało rozwojowi intelektualnemu. Stabilna podstawa zapewniona przez odnoszące sukcesy rodzinne przedsiębiorstwa pozwalała kolejnym pokoleniom na zdobywanie zaawansowanego wykształcenia, prowadząc do pojawienia się uczonych, badaczy i intelektualistów wywodzących się z żydowskiej społeczności Katowic.

Rodzina Borińskich: od handlu do akademii

Rodzina Borińskich stanowi przykład ekonomicznej i intelektualnej trajektorii wielu żydowskich rodzin na Śląsku. Ich historia zaczyna się od Adolfa Borińskiego, który handlował odzieżą i przyprawami w Żorach na początku XIX wieku. Jego synowie założyli sieć dobrze ocenianych delikatesów w śląskich miastach – Samuel Borinski w Królewskiej Hucie, Luis w Katowicach, a Wilhelm Borinski w Zabrzu. Ta handlowa podstawa zapewniła ekonomiczną stabilność, która umożliwiła następnym pokoleniom rozwój kariery akademickiej.

Karl Borinski, urodzony 11 czerwca 1861 roku w Katowicach, studiował germanistykę i historię na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie, a następnie na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana w Monachium, w 1894 roku uzyskał habilitację. Od 1906 roku został profesorem nadzwyczajnym historii literatury na tym uniwersytecie. W 1917 roku został członkiem Bawarskiej Akademii Nauk. Jego syn Ludwig Borinski studiował na Uniwersytecie w Lipsku. W 1931 roku obronił doktorat z anglistyki. Habilitację w Niemczech uniemożliwiło mu rasistowskie ustawodawstwo III Rzeszy. W rezultacie wyemigrował do Anglii, gdzie w latach 1934–1937 uczył na Trinity College na Uniwersytecie Cambridge.

Ernst Borinski, urodzony w Katowicach 26 listopada 1901 roku, był bratankiem Karla. Jego ojciec Max Borinski posiadał sklepy z pasmanterią i odzieżą męską na Johannstrasse (św. Jana) w Katowicach. Ernst stał się prominentnym prawnikiem w Niemczech, a po emigracji do Stanów Zjednoczonych, uzyskaniu amerykańskiego obywatelstwa, zdobyciu wykształcenia socjologicznego i objęciu katedry w Toogaloo College w Missisipi, wniósł znaczący w uzyskanie praw wyborczych przez kolorowych obywateli Południa USA w latach 50. i 60. XX wieku. Jego droga od europejskiego prawnika do amerykańskiego obrońcy praw obywatelskich pokazuje, jak uczeni z Katowic adaptowali swoje intelektualne tradycje do nowych kontekstów.

Pionierzy medycyny z Katowic

Urodzony 6 czerwca 1877 roku w Katowicach Hans Sachs stał się jednym z najbardziej wpływowych badaczy medycznych. Syn Eliasa Sachsa, radnego miejskiego w Katowicach, i Flory Hausdorff, Hans zdobył wykształcenie medyczne na prestiżowych uniwersytetach we Fryburgu, Wrocławiu, Berlinie i Lipsku. Wniósł pionierski wkład w immunologię i serologię, stając się w Niemczech centralną postacią tych wschodzących dziedzin. Po ukończeniu doktoratu na Uniwersytecie w Lipsku w 1900 roku, pracował w Instytucie Terapii Eksperymentalnej we Frankfurcie, a później został profesorem na Uniwersytecie Frankfurckim. Jego najważniejszy wynik naukowy wynikał ze współpracy z Walterem Georgim przy opracowaniu reakcji Sachsa-Georgiego, pierwszego praktycznego testu precypitacyjnego do diagnostyki serologicznej kiły – przełomu w medycynie diagnostycznej.

Jeszcze bardziej kluczową rolę Sachs odegrał w zrozumieniu i klasyfikacji grup krwi, ustanawiając podstawy dla bezpiecznych transfuzji i transplantologii. Wraz z Alfredem Klopstockiem założył renomowane centrum serologiczne w Heidelbergu, które stało się wiodącą niemiecką instytucją badawczą w dziedzinie immunologii. Jego ostateczna emigracja do Dublina, gdzie zmarł w 1945 roku, odzwierciedla wzorce przymusowej emigracji, które zakłóciły kariery wielu żydowskich naukowców w epoce nazistowskiej.

Kurt Goldstein, urodzony w Pałacu Goldsteinów przy placu Wolności 6 listopada 1878 roku, reprezentuje inny obszar badawczy. Jako neurolog i psychiatra, Goldstein rozwinął holistyczne teorie organizmów, które pioniersko podchodziły do neuropsychologii i psychosomatyki. Jego praca łączyła neurologię z psychologią i filozofią. Podobnie jak wielu żydowskich uczonych z Katowic, Goldstein ostatecznie wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie kontynuował swoje badania aż do śmierci w Nowym Jorku w 1965 roku.

Rodzina Chameidesów, czyli rabin i synowie lekarze

Rodzina Chameidesów przedstawia inny wymiar żydowskiego dziedzictwa intelektualnego Katowic, łącząc przywództwo religijne z osiągnięciami naukowymi. Kalman Chameides, choć urodzony w Szczerzcu w 1902 roku, a nie w Katowicach, stał się ważnym rabinem i działaczem społecznym związanym ze społecznością żydowską w Katowicach. Jego historia zakończyła się tragicznie w getcie lwowskim w listopadzie 1943 roku, ukazując dewastujący wpływ Holokaustu na żydowskie życie intelektualne.

Synowie Kalmana kontynuowali jednak jego dziedzictwo w różnych dziedzinach i krajach. Leon Chameides, urodzony w Katowicach 24 czerwca 1935 roku, został po emigracji z Europy amerykańskim pediatrą. Jego brat, Zwi Barnem, urodzony w Katowicach w 1931 roku, specjalizował się w fizyce rentgenowskiej i krystalografii, ostatecznie zostając profesorem na Uniwersytecie w Melbourne. Odmienne ścieżki tych braci – jeden w medycynie, drugi w fizyce, obaj w różnych krajach anglojęzycznych – ilustrują, jak intelektualna diaspora z Katowic rozprzestrzeniła naukowe talenty na różne kontynenty i dyscypliny.

Znakomitości nauk ścisłych i społecznych

Anneli Cahn Lax, urodzona 23 lutego 1922 roku w Katowicach, stała się wybitną matematyczką, wnosząc ważny wkład w matematyczną edukację. Po emigracji do Stanów Zjednoczonych, ukończyła studia licencjackie na Uniwersytecie Adelphi w 1942 roku i doktorat w 1956 roku. Jako profesor w Instytucie Couranta na Uniwersytecie Nowojorskim, stała się znana ze swojej pracy redakcyjnej w Serii Nowej Biblioteki Matematycznej Stowarzyszenia Matematycznego Ameryki oraz z integracji umiejętności językowych w edukacji matematycznej. Jej małżeństwo z matematykiem Peterem Laxem stworzyło ważne partnerstwo intelektualne, demonstrując, jak uczeni z Katowic często tworzyli powiązania z innymi wiodącymi akademikami w swoich dziedzinach.

Wolfgang Yourgrau, urodzony w Katowicach 14 listopada 1908 roku, uosabiał interdyscyplinarną naukę poprzez swoją pracę jako psycholog społeczny, fizyk i dziennikarz. Jego ostateczna emigracja do Stanów Zjednoczonych, gdzie zmarł w Denver w 1979 roku, podąża za wzorcem przymusowej emigracji z powodu prześladowań nazistowskich. Jego zdolność do pracy w wielu dyscyplinach odzwierciedla intelektualną elastyczność, którą rozwinęło wielu uczonych z Katowic, być może pod wpływem wielokulturowego środowiska miasta i jego pozycji na przecięciu różnych tradycji kulturowych.

Gleba, klimat, środowisko

Pojawienie się licznych uczonych ze społeczności żydowskiej Katowic można częściowo wyjaśnić, badając warunki społeczno-ekonomiczne, które ułatwiały rozwój intelektualny. Odnoszące sukcesy przedsiębiorstwa założone przez żydowskich kupców w Katowicach – jak sklepy delikatesowe rodziny Borińskich i przedsiębiorstwa handlowe rodziny Sachsów – zapewniały ekonomiczną podstawę niezbędną do zdobycia zaawansowanego wykształcenia dla następnego pokolenia. Stanowiska radnych miejskich piastowane przez Luisa Borińskiego i Eliasa Sachsa wskazują na poziom integracji obywatelskiej, jaką osiągnęły żydowskie rodziny w Katowicach, tworząc sieci społeczne, które mogły wspierać awans edukacyjny.

Strategiczne położenie Katowic w pobliżu granic trzech imperiów uczyniło z nich węzeł wymiany kulturowej, wprowadzając mieszkańców do różnorodnych tradycji intelektualnych. Szybki rozwój miasta po 1865 roku stworzył możliwości mobilności społecznej, które były szczególnie ważne dla rodzin żydowskich próbujących się ustabilizować. Te czynniki połączyły się, tworząc środowisko, w którym dążenia intelektualne były cenione i wspierane, prowadząc do nieproporcjonalnej liczby uczonych wyłaniających się z relatywnie małej społeczności żydowskiej Katowic.

Pomimo zakłóceń w ich karierach, wielu wniosło znaczący wkład w swoje dziedziny w adoptowanych ojczyznach. Historia żydowskich uczonych z Katowic reprezentuje zatem zarówno tragiczne przerwanie środkowoeuropejskiego życia intelektualnego, jak i niezwykłe świadectwo odporności i adaptacyjności tych pionierów naukowych.