Kanon XX-wiecznej architektury
Półmetek XX wieku. W państwowej Pracowni Projektów Budownictwa Ogólnego w Katowicach, zarządzanej przez Buszko i Frantę powstaje projekt Pałacu Ślubów. Projekt zresztą bardzo udany: dużą powierzchnię ścian zajmują przeszklenia, szerokie schody ułatwiają przemieszczanie się uczestnikom ceremonii, a całość sprawia wrażenie lekkiej konstrukcji, mogącej wkomponować się w niemal każdą przestrzeń. Wizja zostanie zrealizowana w dwóch miastach: w 1965 roku w Sosnowcu na północnym krańcu centrum miasta, na miejscu wyburzonej w 1938 roku cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy oraz w 1964 roku w Chorzowie, również w centralnej części miasta.
Przed obiema konstrukcjami ustawiono rzeźby, przedstawiające smukłe postacie kobiety i mężczyzny. W Sosnowcu figury siedzą skierowane ku sobie, trzymając się za rękę, natomiast w Chorzowie stoją obejmując się. W Zagłębiu rzeźba nazywana jest „parą młodą”, chociaż oryginalnych tytułów, podobnie jak autora nie znamy. O autorstwo „podejrzewa się” Jerzego Kwiatkowskiego, rzeźbiarza „Rodziny” na katowickiej Koszutce, jednak nie zostało to nigdzie oficjalnie potwierdzone.
Warto zaznaczyć, że oba budynki wpisują się w typ zabudowy pawilonowej, charakterystyczny dla budownictwa lat 60. i 70. ubiegłego wieku. Przede wszystkim jednak pawilony też pełni realizują pięć zasad architektury modernistycznej Le Corbusiera. Nie budzi wątpliwości potrzeba ochrony takich budynków, tym bardziej, że wpisują się one w kanon historycznej architektury XX stulecia.
Zamiast „pary młodej” – kurczak z rożna!
Swoją rolę sosnowiecki Pałac Ślubów odgrywał do 1991 roku, kiedy to w pałacu Schöna, zlokalizowanym w dzielnicy Środula, utworzono Salę Reprezentacyjną Urzędu Stanu Cywilnego. Następnie, do roku 2002, funkcjonowała tam miejska galeria sztuki, zaś dwa lata później klub oraz restauracja. Od 2012 roku lokal nie był użytkowany.
Punktem zwrotnym w historii sosnowieckiego Pałacu Ślubów była sprzedaż budynku prywatnemu właścicielowi w 2016 roku. Po remoncie otworzono tam klub nocny, restaurację, następnie salę weselną. Przez dawnym Pałacem Ślubów postawiono rzeźbę przedstawiającą… kurczaka z rożna, a elewację zasłonięto beżowymi kolumienkami. To właśnie wspomniane kolumienki zapewniły obiektowi trzecie miejsce w konkursie organizowanym przez portal Bryła, który rokrocznie przyznaje architektoniczną antynagrodę w internetowym plebiscycie.
Mimo, że los sosnowieckiego Pałacu Ślubów wydaje się być przesądzony – pozycja chorzowskiego wcale nie jest pewna. Ani jeden, ani drugi budynek nie jest wpisany do rejestru zabytków. Henryk Mercik, chorzowski konserwator zabytków w latach 2008 -2022, przyznaje, że gdyby nie remonty, to poważnie należałoby się zastanowić nad wpisem do rejestru.
Ingerencja w architekturę była jednak uzasadniona praktycznymi względami – chodziło głównie o powiększenie wnętrza, za pozwoliło rozdzielić na piętrach sale, w których odbywają się uroczystości od pomieszczeń administracyjnych. O remontach przeprowadzanych w chorzowskim Pałacu Ślubów mówił kiedyś sam architekt, Aleksander Franta:
– Nikt nie konsultował go [remontu - przyp. red.] z autorami. Prawa autorskie powinny być szanowane, bo nie można wydawać opinii o nowej architekturze. Czas musi zweryfikować jej wartość.
Co z promocją architektury w Zagłębiu?
Świadomość architektoniczna Zagłębia Dąbrowskiego wydaje się być dużo mniejsza niż ta po drugiej stronie Brynicy. Ciężko jest jednoznacznie wskazać, czym może być to spowodowane. Na pewno istotną rolę gra tutaj mniejsza aktywność architektów w regionie, brak biur architektonicznych oraz ośrodków akademickich. Brakuje również inicjatyw kulturalnych – Katowicki Szlak Moderny albo spacery po Tychach z historyczką architektury Anną Syską to przykłady działań, które w Zagłębiu nie znajdują swoich odpowiedników.
Miasta Zagłębia nie promują swojej architektury, przynajmniej nie na taką skalę, na jaką robią to śląskie ośrodki. Pałace niemieckich przemysłowców działających w Sosnowcu, Dietla oraz Schöna, neobarokowe, reprezentacyjne kompleksy, funkcjonujące dziś jako muzea, nie są powszechnie znane przez mieszkańców wschodniej części metropolii. Inny przykład stanowi Dom Kultury „Górnik” przy Żytniej w Sosnowcu. Socrealistyczny gmach jest bogato zdobiony rzeźbami i reliefami. Niestety, w 2020 roku wykonane z piaskowca zdobienia pokryte zostały szarą farbą. Dziś budynek pełni funkcję gmachu Biblioteki Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego.
Losy Pałaców Ślubów w Sosnowcu i Chorzowie odzwierciedlają sposób, w jaki sytuuje się architekturę w politykach kulturalnych regionów. Nasuwa się więc pytanie: co możemy zrobić, aby zwiększyć świadomość architektoniczną? Najlepiej promować, spacerować, oglądać, ale przede wszystkim – uczyć się o tym, co nas otacza.
Maciej Baranowski
