Będzin
Bezspornie centrum życia i kultury żydowskiej w Zagłębiu Dąbrowskim znajdowało się w Będzinie. Według spisu z 1921 roku Będzin liczył niemal 28 tysięcy mieszkańców, z czego prawie dwie trzecie stanowili Żydzi. Dla porównania: w tym samym roku w Warszawie i Łodzi udział Żydów w społeczności wynosił nieco ponad 30 procent. Nie dziwi więc liczba obiektów użytku publicznego dla tej części mieszkańców, takich jak Żydowskie Gimnazjum Koedukacyjne im. Furstenberga przy ulicy Teatralnej czy mykwy przy dawnej ulicy Bożniczej. W okresie Rzeczpospolitej Ludowej nazwę ulicy zmieniono na Bohaterów Getta Warszawskiego, a po 1989 roku zlikwidowano. Ulica przebiegała wzdłuż dzisiejszej alei Hugona Kołłątaja.
Przy Bożniczej, u podnóża zamku, mieściła się także synagoga. Pierwsza drewniana synagoga w tym miejscu powstawała w latach 1851-1856 i uległa zniszczeniu w 1880 roku. Rok później odbudowano ją i służyła zagłębiowskim Żydom do II wojny światowej, kiedy w nocy z 8 na 9 września podczas nabożeństwa została podpalona przez niemieckie wojsko.
W synagodze znajdowały się dwa szczególne miejsca: „Bima”, czyli centralnie usytuowana mównica i „aron ha kaodesz” – skrzynia, w której przechowywano Torę. Sama Tora pozostaje jedną z niewielu pamiątek po będzińskiej synagodze. Podczas pożaru księga została wyniesiona i schowana w jednej z kamienic, a następnie znaleziona i tanio sprzedana. Ostatecznie trafiła do drugiej będzińskiej synagogi, Mizrachi, która jest jedynym częściowo ocalałym pożydowskim obiektem na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. XIX-wieczny dom modlitwy jest skrzętnie ukryty w piwnicach kamienicy przy Potockiego 3. To właśnie jej położenie sprawiło, że pozostała nienaruszona w czasie wojny. Dopiero po 1945 roku główną salę modlitewną przedzielono ścianką, tworząc w ten sposób dwa osobne pomieszczenia. W jednym składowano węgiel, w drugim stare przedmioty, które często chowa się właśnie w piwnicach.
O lokalizacji synagogi Mizrachi Adam Szydłowski, prezes Zagłębiowskiego Centrum Kultury Żydowskiej, dowiedział się dopiero w roku 2003. Rok później udało się wejść do synagogi i uporządkować wnętrze: wyburzyć oddzielającą pomieszczenia ściankę, usunąć węgiel wraz z ziemią oraz zabezpieczyć malowidła. Oprócz nich zachowały się freski i polichromowany sufit, które dziś figurują w rejestrze zabytków województwa śląskiego.
Czeladź
Żydzi w Czeladzi należeli do gminy żydowskiej w Będzinie, do której, w 1938 roku, przypisanych było prawie 24 tysiące wiernych. Z zachowanych Zeszytów Czeladzkich wynika, że w 1938 roku Czeladź liczyła 22000 mieszkańców, z czego 1126 to osoby pochodzenia żydowskiego. Kopalnię „Saturn”, wokół której koncentrowało się przemysłowe życie Czeladzi, w 1900 roku zakupili Żydzi z Łodzi. W Czeladzi przed wojną działały partie polityczne: Wolne Zjednoczenie Żydowskie i Bund, partia o charakterze lewicowo-socjalistycznym. Działała również synagoga.
Synagoga w Czeladzi mieściła się przy Katowickiej. Niektóre źródła podają, że została zniszczona przez niemieckich okupantów w latach 40. XX wieku, inne, że w 1939 roku hitlerowcy nakazali czeladzkim Żydom rozbiórkę obiektu. Dziś w tym miejscu stoi niewielki pamiątkowy obelisk upamiętniający synagogę – w języku polskim i hebrajskim.
Dąbrowa Górnicza
Dąbrowa Górnicza pozostawała najmniej żydowskim miastem Zagłębia. Wynikało to prężnie działającego tutaj przemysłu i górnictwa. Polityka władz carskiej Rosji zabraniała Żydom pracować w górnictwie oraz mieszkać na osiedlach robotniczych, które stanowiły główną zabudowę Dąbrowy Górniczej w okresie międzywojennym. W 1912 roku, cztery lata przed uzyskaniem przez Dąbrowę praw miejskich, liczbę mieszkańców szacowano na 24 tysiące osób, z czego 10 procent miało pochodzenie żydowskie.
Wiemy, że przy ulicy Stacyjnej w Gołonogu funkcjonował dom modlitewny, jednak nie zachowało się o nim wiele informacji. Więcej można powiedzieć o dąbrowskiej synagodze, powstałej w latach 1912-1916. Mieściła się przy dzisiejszej ulicy Chopina 32, blisko granicy z Będzinem. W czasie wojny budynek został zdewastowany. Po wojnie znajdowały się tam kolejno warsztat samochodowy oraz hurtownia napojów. Rozbiórka budynku nastąpiła w 1981 roku. Dzisiaj na miejscu synagogi stoi blok z wielkiej płyty.
Sosnowiec
Pierwsza połowa XX. wieku to dla Sosnowca czas silnego rozwoju gospodarczego i przemysłowego. Świadczy o tym przyrost mieszkańców w latach 1931-1937 – w okresie tym, według szacunków, przybyło prawie 11 procent ludności chrześcijańskiej i ponad 30 procent żydowskiej.
Środowisko żydowskie w Sosnowcu prowadziło rozmaite aktywności handlowo-usługowe, takie jak zakłady fotograficzne (słynni bracia Altman), a także składy drewna, węgla i wyrobów żelaznych.
Największa w Sosnowcu była Wielka Synagoga przy Policyjnej, dzisiejszej ulicy Dekerta 16, gdzie obecnie znajduje się pawilon handlowy. Wybudowano ją w 1894 roku i służyła wiernym do 9 września 1939 roku, kiedy niemieccy okupanci spalili, wysadzili a następnie rozebrali synagogę.
Drugą sosnowiecką synagogą była ta przy Floriańskiej 33 w dzielnicy Pogoń. Wzniesiona w 1925 roku, co czyni ją najmłodszą synagogą w Zagłębiu Dąbrowskim. Podobnie jak Wielka Synagoga, obiekt przy Floriańskiej został spalony i rozebrany we wrześniu 1939 roku. Przez wiele lat teren pozostawał zarośnięty roślinnością, dziś znajduje się tam dom jednorodzinny, wpisujący się w krajobraz Pogoni.
Może Cię zainteresować:
