Odkrył go dla świata Leonardo DiCaprio, dla którego był jak dziadek. Oto Stanisław Szukalski. Artysta, geniusz

Tomasz Borówka

17/12/2023 - 07:00

Stanisław Szukalski. Artysta, geniusz, indywidualista, skandalista, wielbiony i nienawidzony. Postać wpierw słynna, a potem przez lata zapomniana, by dzięki głośnemu filmowi triumfalnie powrócić. Niezwykle ważna część dorobku twórczego Szukalskiego znajduje się w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. To ich prawdziwy skarb i ozdoba. Rzeźby Szukalskiego to jedna z najcenniejszych kolekcji muzealnych na terenie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.

Stanisław Szukalski urodził się dokładnie 130 lat temu (13 grudnia 1893 r.), w miejscowości Warta pod Sieradzem. Jego niesamowity dorobek to jedno, ale życiorys... To też dobra historia.

Stach z Warty (jak brzmiał pseudonim artystyczny Szukalskiego) został zapomniany, przez całe lata pamiętali o nim jedynie krytycy, koneserzy sztuki i stosunkowo nieliczni artyści, dla których jego twórczość była inspiracją. Przełom nastąpił, gdy Netflix zaprezentował film „Walka: Życie i zaginiona twórczość Stanisława Szukalskiego”, którego producentem był Leonardo DiCaprio. Jak się okazało, Szukalski był przyjacielem rodziny hollywoodzkiego gwiazdora. Sam Leonardo DiCaprio utrzymywał z Szukalskim nadzwyczaj serdecznie stosunki, niczym wnuk z dziadkiem. W rezultacie, w ostatnich latach ponownie głośno jest o zmarłym w 1987 roku artyście i jego wkładzie w popkulturę. Ożyła też pamięć o śląskich wątkach jego biografii. Te zaś były niebagatelne.

Młody Leonardo DiCaprio i Stanisław Szukalski.

Szukalski na Śląsku

Ale skąd Szukalski na Śląsku? Ta historia zaczyna się w 1930 roku. Stanisław Szukalski przebywa wtedy w Kalifornii, choć trudno powiedzieć, że jest Stanach Zjednoczonych na emigracji. Polski rzeźbiarz i grafik, cieszący się już wtedy międzynarodową sławą, mieszka to w Polsce, to we Francji, to w USA. Jesienią 1930 roku jest w Hollywood i to stamtąd pisze list do wojewody śląskiego, Michała Grażyńskiego. Proponuje w nim, że stworzy w Katowicach gigantyczny pomnik. Monument ten pragnie zatytułować „Wiecznica Baczności – Pomnik Warty”. Dlaczego składa tę propozycję akurat Grażyńskiemu?

Szukalski wie, co robi. Grażyński zarządza najbogatszym, więc i potencjalnie najhojniejszym dla twórców sztuki województwem w Polsce. Energiczny wojewoda śląski to jeden z czołowych przedstawicieli sanacji i nominat Józefa Piłsudskiego, którego Szukalski darzy dużą estymą. Wie też, że Grażyński ma jakieś pojęcie o jego twórczości, gdyż w poprzednim roku zwiedził głośną i kontrowersyjną wystawę Szukalskiego w Krakowie. Co więcej, artysta należący do Szczepu Szukalszczyków herbu Rogate Serce – założonej przez siebie grupy twórczej – już wcześniej zapoznał Grażyńskiego ze szkicem pomnika.

Propozycja pada na podatny grunt. Grażyński zachwycony, chciałby taki pomnik w Katowicach. Na list artysty wojewoda odpowiada więc przychylnie, ale…

– Grażyński podkreślał, że przecież Szukalskiemu znana jest estyma, jaką wojewoda ma dla jego twórczości – pisze prof. Ryszard Kaczmarek w artykule „Zdegenerowana sztuka. Twórczość Stanisława Szukalskiego w oczach Niemców w 1939 roku” („Śląsk” nr 9/2009). – Do tych słów otuchy Grażyński dorzucił jednak kilka uwag, które oznaczały na razie odłożenie na pewien czas całego przedsięwzięcia. Przede wszystkim już wyraźnie w województwie śląskim odczuwalne były skutki kryzysu gospodarczego i projekt, który pochłonąłby kilkaset tysięcy złotych, nie mógł liczyć na wsparcie w Sejmie Śląskim. Grażyński lojalnie poinformował o tym rzeźbiarza, jednocześnie deklarując, że będzie starał się sfinalizować zamierzenie..

Z pomnika w Katowicach ostatecznie nic nie wychodzi (a szkoda, bo ponoć miał nawet gwizdać na wietrze), ale pierwsze lody zostają przełamane. Szukalski chce na Śląsk, a śląska władza chce Szukalskiego. Nie tylko zresztą śląska – w 1936 roku rzeźbiarz zostaje sprowadzony z USA do Polski. Podróżuje na koszt Skarbu Państwa, w ojczyźnie podejmowany jest z honorami.

Katowice: triumf i tragedia Szukalskiego

Śląska sanacja gustuje w patriotycznych monumentach. A że województwem śląskim rządzi już w tym czasie niepodzielnie, tym razem znajdują się pieniądze na finansowanie mistrza. U Szukalskiego zamówione zostają przede wszystkim trzy monumentalne dzieła – dziewięciometrowej wysokości pomnik króla Bolesława Chrobrego (ustawiony na tyleż wysokim kurhanie), wielkie płaskorzeźby muskularnego górnika i trzech Ślązaczek na fasadzie Muzeum Śląskiego oraz płaskorzeźba piastowskiego orła na Gmachu Urzędów Niezespolonych.

„Stach z Warty” nie ukończył pomnika Chrobrego. Monumentalny posąg powstawał w Warszawie i padł ofiarą niemieckich bombardowań. Przepadły także niedokończone płaskorzeźby na budynku Muzeum Śląskiego, rozebranym przez Niemców. Zniszczyli oni też jedyny ukończony monument Szukalskiego – płaskorzeźbę orła na modernistycznym gmachu przy dzisiejszym placu Sejmu Śląskiego. Ten sam los spotkał niemal wszystkie z eksponowanych w Gmachu Województwa (gdzie mieściła się tymczasowa siedziba Muzeum Śląskiego) rzeźb Szukalskiego.

– Po wkroczeniu do Katowic Niemcy zgromadzili liczne rzeźby Szukalskiego i obrazy Witkacego w salach recepcyjnych Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, aby je wyszydzić na wystawie – jak to nazwali – „sztuki zdegenerowanej”. Na zakończenie ekspozycji... strzelali do rzeźb, a następnie zlecili oddać je na złom – pisze Jerzy Skwara w artykule „Piastowski orzeł Szukalskiego” („Śląsk” nr 9/2006).

Dramat był tym większy, że Szukalski przybywając do Polski, przywiózł ze sobą lwią część swego dorobku artystycznego, która padła teraz ofiarą nazistowskiego barbarzyństwa. Jedyne, a właściwie dwa szczęścia w nieszczęściu polegały na tym, że cztery rzeźby udało się potajemnie ocalić przed złomowaniem i ukryć (doczekały końca wojny zalane asfaltem), a także na tym, że okupanci nie zniszczyli obrazów Szukalskiego. Dlaczego je oszczędzili?

– Złożyły się na to z pewnością dwie przyczyny – tłumaczy Ryszard Kaczmarek. – Niewątpliwe siła oddziaływania wizji twórczych Szukalskiego. Nie była ona aż tak daleka od estetyki nazistowskiej. W wersji symbolicznej apoteoza germańskości była bardzo bliska temu, co Szukalski ujmował jako prymat Słowiańszczyzny w Europie Środkowo-Wschodniej. Stąd chyba pierwszy kontakt z jego dziełami w Katowicach wywoływał u Niemców uczucie nazywane przez nich samych Hassliebe, w którym poczucie podziwu i uwiedzenia pięknem dzieła mieszało się z nienawiścią do twórcy i apoteozy słowiańskości. Dlatego Alfred Kraut nie niszczy, ale pakuje starannie do skrzyń obrazy Szukalskiego i wywozi je do Berlina. Nie może ich przecież pokazywać, są dla niego przykładem zdegenerowanej sztuki, ale docenia ich siłę wyrazu i nie waży się ich niszczyć.

Po II wojnie światowej ocalałe rzeźby Szukalskiego z katowickiej kolekcji trafiły do Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Są to dwa projekty pomników – króla Bolesława Śmiałego i „Zamarły lot” oraz rzeźby „Orator” („Mówca”) i „Ezop”.

– Te rzeźby są kwintesencją twórczości Szukalskiego. Niezwykle złożone, bardzo trudne często do interpretacji bez autorskiego komentarza samego Szukalskiego – mówi Agnieszka Bartków, kierownik Działu Sztuki Muzeum Górnośląskiego, w filmie poświęconym dziełom Szukalskiego w zbiorach bytomskiej placówki.

Ponadto Muzeum Górnośląskie posiada rysunki i grafiki Szukalskiego, projekt medalu jego autorstwa oraz notatnik artysty. A oprócz tego dzieła członków grupy Szczep Szukalszczyków herbu Rogate Serce.

W Katowicach subtelnym reliktem działalności Szukalskiego jest nazwa placu Chrobrego, nadana w związku z tym, iż to tam, przed frontem Muzeum Śląskiego, miał stanąć ogromny pomnik króla. Miejsce dlań przewidziane zajmuje dziś pomnik Józefa Piłsudskiego.