Prof. dr hab. Dariusz Nawrot: Czym jest Zagłębie Dąbrowskie? Dwa filary, na których opierał się rozwój tego regionu

Zagłębie Dąbrowskie, jako region geograficzno-historyczny, zaczęło się wyodrębniać z Małopolski dopiero po III rozbiorze Rzeczypospolitej, kiedy w 1795 r. zachodnie ziemie województwa krakowskiego zostały włączone do królestwa Prus.

Nazwano je Nowym Śląskiem, ale były one integralną częścią pruskiego Śląska. O dalszym losie Nowego Śląska zadecydowało polskie powstanie przeciwko Prusakom, które wybuchło po zwycięstwach wojsk Napoleona w 1806 r. W 1807 r. ziemie dzisiejszego Zagłębia znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. Królestwa Polskiego pod władzą Rosji.

Zasięg terytorialny Zagłębia Dąbrowskiego, wyznaczony przez obszar Nowego Śląska, ulegał później zmianie ze względu na podziały historyczne oraz administracyjne. Stała była jedynie zachodnia i południowa granica regionu, opierająca się na rzekach: Brynicy oraz Czarnej i Białej Przemszy. Co istotne, Zagłębie, poza czasami pruskimi, nie stanowiło nigdy rejonu administracyjnego. Nazwa ta zawsze określała region geologiczny i gospodarczy związany z procesem industrializacji, który zapoczątkowały rządy pruskie. Do tego faktu nawiązywał twórca nazwy „Zagłębie” Józef Cieszkowski.

Rozwój Zagłębia Dąbrowskiego w ciągu XIX w. opierał się na dwóch kluczowych filarach:

• procesie industrializacji,
• procesie kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego, w którym zasadniczą rolę odgrywała walką o odzyskanie niepodległości.

Po pierwszych inwestycjach przemysłowych dopiero epoka Królestwa Polskiego otworzyła nowy okres rozwoju gospodarczego regionu. Wpłynął na to postęp techniczny i zastosowanie węgla kamiennego jako surowca i źródła energii. Sprzyjał temu wielki boom na cynk, a w latach 30. zamiar uprzemysłowienia Królestwa, który zaowocował na tym terenie państwowymi inwestycjami w ramach Zachodniego Okręgu Przemysłowego (m.in. „Huta Bankowa”).

Otwarcie w 1848 r. linii Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, ze stacjami granicznymi z Austrią w Granicy (Maczkach), a od 1859 r. z Prusami w Sosnowicach (Sosnowcu), stworzyło dla regionu nowe możliwości rozwoju. Jednak wielki proces industrializacji rozwinął się w Zagłębiu Dąbrowskim po powstaniu styczniowym. Wielkie inwestycje kapitału niemieckiego, a potem francuskiego, przyspieszyło ustanowienie przez władze carskie w 1877 r. wysokich ceł protekcyjnych, które stały się także silnym bodźcem wzrostu wydobycia węgla kamiennego i lokalizacji na tym obszarze innych gałęzi przemysłu, zorientowanych na surowce energetyczne - hutniczego, maszynowego oraz włókienniczego. Ułatwiła to wielka reforma uwłaszczeniowa, która zapewniła tysiące pracowników najemnych.

Przed I wojną światową Zagłębie Dąbrowskie miało już charakter wielkoprzemysłowy, choć „industrializacja po rosyjsku” przynosiła wysokie koszty społeczne. W czasach II Rzeczypospolitej w gospodarce regionu nadal dominowało górnictwo i hutnictwo. Rozwijał się też przemysł metalowy. W PRL-u w Zagłębiu nadal rozwijano już znacjonalizowany przemysł wydobywczy i hutniczy, a symbolem rozkwitu regionu w latach 70. XX w. była budowa „Huty Katowice”. Napływ ludności do pracy w górnictwie i hutnictwie przyniósł budowę wielkich osiedli mieszkaniowych.

Drugi filar zagłębiowskiej tożsamości budowała tradycja walki o odzyskanie lub utrzymanie niepodległości. Mieszkańcy regionu wzięli aktywny udział w kolejnych powstaniach:

• listopadowym,
• styczniowym.

W czasie tego ostatniego, wyzwolenie trójkąta granicznego w lutym 1863 r. przyniosło Zagłębiu Dąbrowskiemu trzy tygodnie wolnej Polski. Zagłębiacy zaangażowali się także w wydarzenia rewolucji 1905 r. Dostarczyli ochotników do Legionów Józefa Piłsudskiego w 1914 r. i wzięli aktywny udział w odbudowie polskiej państwowości w 1918 r. Bili się z najazdem bolszewickim w 1920 r. i wspierali czynnie walkę Górnoślązaków o przyłączenie ich regionu do niepodległej Polski.

Po wybuchu II wojny światowej na terenie Zagłębia rozwijały działalność konspiracyjną: Organizacja Orła Białego, a potem w oparciu o PPS-WRN, ZWZ i AK. Swoją organizację stworzyło też PPR. Okres okupacji niemieckiej przyniósł zagładę Żydów zagłębiowskich, zmieniając wieloetniczny i wielokulturowy charakter regionu.

W PRL-u władze komunistyczne tworzyły usilnie mit „Czerwonego Zagłębia”. Za sprawą polityki socjalnej udało się pozyskać proletariat Zagłębia, który na wiele lat stał się ostoją dla ich rządów. Jednak w 1980 r. Zagłębie również ogarnęła fala strajków, a w wyborach z 1989 r. większość mieszkańców regionu wsparła kandydatów Komitetu Obywatelskiego.

Po 1989 r. gospodarka Zagłębia Dąbrowskiego przeszła głęboką restrukturyzację, która przyniosła całkowitą likwidację tradycyjnych gałęzi przemysłu ciężkiego, co stawia pytanie o współczesne podstawy zagłębiowskiej tożsamości. Odpowiedzią na nie jest znajomość tak bogatej przeszłości regionu, która powinna być jej zasadniczym źródłem