Stacja: Sosnowiec Główny. Miasto na nasypie kolejowym i hałdzie węglowej. Pisze: Maciej Baranowski

Nowe centrum Sosnowca

„Przecież każde miasto o stu tysiącach dusz wolałoby być lokowane na prawie brandenburskim, ba, bodaj na prawie piekielnym, byle nie na nasypie kolejowym, nie na hałdzie węglowej, a niestety właśnie na hałdzie i na nasypie zostało miasto założone w 1902 roku, z Najwyższej Woli, czyli ukazem carskim, co bynajmniej splendoru mu nie dodawało.”

W Sosnowcu to dworzec ustanowił centrum miasta i jest to widoczne do dzisiaj. Patrząc na mapy Wrocławia czy Krakowa można zobaczyć, w jakiej (dość sporej) odległości od głównego dworca znajduje się starówka.

Trzy główne ulice Sosnowca: Modrzejowska, Małachowskiego i Warszawska, które wyznaczają dzisiejsze centrum miasta, są zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie dworca kolejowego.

Mylnie utożsamiane z niemiecką kolonizacją w Polsce prawo magdeburskie było szeroko stosowane w historycznej Galicji. To właśnie na tym średniowiecznym prawie zostały ulokowane Kraków, Lwów czy górnośląski Bytom. Prawo magdeburskie nazwę zawdzięcza Wichmanowi z Seeburga, pełniącemu funkcję arcybiskupa Magdeburga, który w 1188 roku spisał odpowiedni patent, nadający Magdeburgowi prawo do handlu i zjazdów oraz stając się wzorcem dla wielu miast środkowej Europy.

Trudno w Sosnowcu, podobnie jak w Katowicach, Tychach, Dąbrowie Górniczej i każdym innym przemysłowym mieście, powstałym po XIX wieku, o starówkę znaną ze średniowiecznych miast. Funkcję centrum Sosnowca pełni Plac Stulecia, nazywany przez mieszkańców „Patelnią”.

Szyny były złe, ale podwozie było całkiem niezłe

„Mniej więcej pół wieku wcześniej, w 1859 roku, Zarząd Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej zbudował kolejową odnogę z dworcem Sosnowice Warszawskie na samej granicy z Imperium Rosyjskiego, co teraz umożliwiało panu Korzeńcowi robienie interesów na dużą skalę. Wymurowano stację oraz celnicę i zmieniono nazwę na Sosnowice. Krótsza nazwa wygodniejsza, argumentowano słusznie. A zresztą, gdzie Sosnowice, a gdzie Warszawa?”

Projekt linii kolejowej z Warszawy do Maczek, czyli stacji przy zaborze austriackim, powstał już w 1835 roku, z uwagi na potrzebę eksportu węgla z Zagłębia Dąbrowskiego i tekstyliów łódzkiego przemysłu. W 1838 roku utworzono Towarzystwo Akcyjne Drogi Żelaznej i dwa lata później rozpoczęto budowę w Warszawie, kierując się na południe kraju.

Dla Zagłębia Dąbrowskiego kluczowa okazała się decyzja o budowie trasy, która umożliwi pasażerom korzystającym z trasy Warszawsko-Wiedeńskiej przejazd bez potrzeby tranzytu przez terytorium Austrii. To właśnie wtedy wybudowano stacje kolejowe w Dąbrowie Górniczej i Będzinie, co pozwoliło na połączenie trasy z linią Kolei Górnośląskiej.

Wydobycie węgla wzrastało wraz z postępującą techniką, a szyny na „Wiedence” szybko okazały się zbyt słabe wobec nowych obciążeń, generowanych przez wagony. Podobnie infrastruktura na trasie. Drewniane mosty należało zastąpić metalowymi. Koszty inwestycji zaczęły niespodziewanie rosnąć, a spółka przynosiła straty. Postanowiono wydzierżawić linię kolejową prywatnym przedsiębiorcom, którzy, poza modernizacją trasy, zobowiązali się do budowy kolejnej odnogi, mającej łączyć bezpośrednio Rosję z Prusami.

Dworzec w Sosnowcu (prawie) jak ten w Petersburgu

„Była to pierwsza stacja Imperium Rosyjskiego - albo ostatnia, zależy z której strony patrzeć - zarówno okno na zachodni świat jak i okienko dla zachodniego świata, więc dworzec musiał być po pierwsze kopią głównego dworca petersburskiego, tylko mniejszą, dużo mniejszą.”

Zarówno dworzec w Sosnowcu, jak i dworzec Moskiewski, czyli główna stacja kolejowa w Petersburgu, zostały wzniesione w stylu neoklasycystycznym w połowie XIX wieku. Pomimo pewnych podobieństw w detalach czy ogólnym założeniu architektonicznym, budynki znacząco różnią się od siebie. W centralnej części dworca w Petersburgu została umiejscowiona wieża, która przełamuje jednolitość bryły, za to wejście dworca w Sosnowcu w większym stopniu nawiązuje do włoskiego klasycyzmu.

Protoplasty sosnowieckiego dworca należy szukać w Warszawie, gdzie w 1845 roku oddano do użytku Dworzec Wiedeński. Ulokowany w ścisłym centrum miasta, na rogu alei Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej, Dworzec Wiedeński był pierwszym (lub ostatnim, zależy z której strony patrzeć) przystankiem na trasie kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.

Po drugiej stronie trasy, zaprojektowanej przez Stanisława Wysockiego, znajdowała się stacja Granica, dzisiaj funkcjonująca pod nazwą Sosnowiec Maczki, czyli ostatni przystanek przed zaborem austriackim. Architektem wiedeńskiego dworca jest Henryk Marconi, włoski przedstawiciel klasycyzmu, który od 1822 roku mieszkał i pracował w Królestwie Polskim.

Dworzec Wiedeński szybko okazał się zbyt mały, aby pełnić funkcję głównego portu kolejowego w stolicy Królestwa Polskiego. Mierzył 160 metrów długości. To tyle, ile przeciętny pociąg w połowie XIX. wieku. Rozbiórka zaczęła się w styczniu 1921 roku i wiązała się z planami budowy Dworca Głównego, nowoczesnego obiektu godnego wolnej Rzeczpospolitej. Miłośnicy dawnej Warszawy mogą w Zagłębiu Dąbrowskim zobaczyć, jak kiedyś wyglądał róg Alei Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej. Może Sosnowiec faktycznie jest najbardziej wysuniętą na południe dzielnicą stolicy...