Tarnowskie Góry nigdy nie były sztetlem, ale Żydzi odcisnęli swój ślad w historii miasta

Społeczność żydowska w Tarnowskich Górach

Żydzi w Tarnowskich Górach pojawiali się już od XVI wieku, ale dopiero po przejściu regionu pod panowanie pruskie i ostatecznie po ogłoszeniu edyktu emancypacyjnego w 1812 roku mogli tu na stałe zamieszkiwać i korzystać, chociaż nadal w ograniczonym stopniu, z wolności obywatelskich. Przyjmuje się, że pierwszym Żydem, który na stałe osiedlił się w Tarnowskich Górach był Beniamin Cohn.

Pierwsza gmina żydowska w Tarnowskich Górach powstała w 1815 roku, początkowo jako filia kahału w Bytomiu. Jej założycielami byli: Izaak Bloch, Loebel Eisner, Joseph Cohn, Lorenz Freund, Moses Gutmann, Simon Kaizer, Lazar Edelstein oraz Lazar Blumenfeld. W 1822 r. założono cmentarz żydowski.

W 1854 r. filia w Tarnowskich Górach uzyskała status samodzielnej gminy. W skład pierwszego samodzielnego zarządu weszli: Salomon Cohn, H. S. Freund, Simon Schlesinger. Pierwszym tarnogórskim rabinem był Loewy Freud. Od początku XIX wieku tarnogórska społeczność żydowska zwiększała się systematycznie, w związku z czym w 1862 roku podjęto decyzję o budowie synagogi.

- Budowę nowej bóżnicy rozpoczęto w r. 1863 i dnia 1-go września 1864 odbyło się poświęcenie. Halę cmentarną wybudowano w r. 1894 oraz własne rytualne łazienki w r. 1898. Pięknym, nowomodnie urządzonym gmachem i ozdobą ulicy Górniczej jest żydowski dom gminny, wybudowany w r. 1912 - czytamy w ,,Kronice miasta i powiatu Tarnowskie Góry” Jana Nowaka z 1927 roku.

XX wiek, czyli rozkwit i koniec społeczności

Na początku XX wieku tarnogórscy Żydzi to głównie rzemieślnicy i drobni kupcy, prowadzący własne interesy (m.in. cukiernia, piekarnia, sklep rybny). Byli silnie zasymilowani z kulturą niemiecką. W plebiscycie z 1921 r. zdecydowana większość społeczności żydowskiej w Tarnowskich Górach, podobnie jak pozostali mieszkańcy miasta, opowiedziała się za przynależnością do Niemiec.

Po zmianie przynależności państwowej Tarnowskich Gór, większość miejscowych Żydów wyemigrowała do Niemiec. Identyfikowali się z Niemcami i nie zgadzali się na życie w innym kraju. Na ich miejsce, na tereny polskiego Śląska zaczęli po 1922 r. napływać polscy Żydzi. Pochodzili w większości z Zagłębia Dąbrowskiego, ale także z terenów dawnej Kongresówki.

W przededniu wybuchu II wojny światowej w Tarnowskich Górach mieszkało około 100 osób narodowości żydowskiej. Po napadzie hitlerowskich Niemiec na Polskę, miasto zostało zajęte przez żołnierzy Wermachtu. Już we wrześniu Niemcy spalili synagogę, której ruiny rozebrano cztery lata później, w 1943 roku, w związku z planami poszerzenia ulicy.

W 1940 r. Niemcy przeprowadzili w Tarnowskich Górach akcję konfiskaty mienia żydowskiego. Władze powiatowe chwaliły się, że miasto jest „wolne od Żydów”. W kolejnych miesiącach Żydzi tarnogórscy byli stopniowo przewożeni do gett w Będzinie, Częstochowie, Dąbrowie Górniczej, Krakowie, Sosnowcu i Zawierciu.

W maju 1942 roku Niemcy przeprowadzili wielką akcję wywózki śląskich Żydów do Auschwitz-Birkenau. Latem 1943 roku Niemcy przystąpili do likwidacji żydowskich gett w Zagłębiu. Większość tarnogórskich Żydów zginęła w komorach gazowych.

Cmentarz żydowski zachował się do naszych czasów

Cmentarz żydowski w Tarnowskich Górach jest jedną z 42 żydowskich nekropolii z zachowanymi nagrobkami w województwie śląskim. Stanowi jeden z najstarszych istniejących cmentarzy w mieście.

W 2021 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków. Jest tu 241 nagrobków w pierwotnym układzie. Obok najstarszych na uwagę zasługuje kwatera Cohnów, rodziny odgrywającej ważną rolę w historii Tarnowskich Gór. Josef Cohn był jednym z założycieli miejscowej gminy żydowskiej. W połowie XIX w. jego krewny, Salomon Cohn, odgrywał ważną rolę w życiu gospodarczym zakładając w okolicach kopalnie rud żelaza.

W czerwcu 2010 roku cmentarz stał się własnością starostwa powiatowego w Tarnowskich Górach, a rok później opiekę nad nekropolią powierzono Tarnogórskiej Fundacji Kultury i Sztuki. W 2020 roku powstało Stowarzyszenie Gliwicka 66, które także zajmuje się ochroną cmentarza, udostępnia go zwiedzającym oraz prowadzi działalność kulturalną, naukowo-badawczą i edukacyjną.