Rozdział z książki "Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1. Górny Śląsk" Michała Bulsy. Można ją kupić na stronie wydawnictwa.
RUDA ŚLĄSKA-NOWY BYTOM
OSIEDLE KAUFHAUS
ulica Niedurnego / ulica Pileckiego / ulica Podgórze
Powstająca przez ponad pół wieku kolonia robotnicza, nazywana osiedlem Kaufhaus, została wybudowana dla pracowników huty żelaza „Pokój” (niem. „Friedenshütte”). Hutę uruchomiono w 1840 roku, a założyli ją David Löwenfeld, Moritz Friedländer i Simon Löwy. W 1851 roku została przejęta przez hrabiego Andrzeja Renarda, a od lat 70. XIX wieku należała do koncernu rodziny Ballestremów. Przed wybuchem I wojny światowej w zakładzie produkowano około 250 tys. ton surówki, co stanowiło prawie 1/4 produkcji wszystkich hut na Górnym Śląsku. Pod koniec XIX wieku zakład ten był jednym z największych w okolicy, więc dla bardzo dużej liczby robotników konieczne było wzniesienie mieszkań w pobliżu miejsca pracy. Koncern Ballestremów w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku wybudował kilka osiedli i kolonii patronackich na terenie współczesnej Rudy Śląskiej i okolic. Jedną z nich jest kolonia przy ulicy Niedurnego. Całe założenie powstawało etapami, między 1854 a 1924 rokiem, dlatego zlokalizowane tu budynki są zróżnicowane pod względem kubatury, wyglądu elewacji oraz standardu mieszkań.
Kaufhaus - osiedle poprzecinane siecią torów kolejowych
Osiedle wybudowano po zachodniej stronie ówczesnej Morgenroth Strasse, prowadzącej z Nowego Bytomia do Chebzia i Goduli (dziś ulica Niedurnego), w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań „Friedenshütte”. Domy powstawały na parceli, która została „poprzecinana” siecią torów kolejowych. W latach 1854–1857 wybudowano kolej wąskotorową, prowadzącą do Tarnowskich Gór, równolegle do głównej drogi, a po zachodniej stronie osiedla poprowadzono linię normalnotorową Chebzie–Wirek. W 1888 roku powstała bocznica prowadząca do huty, zamykając teren osiedla od strony południowej. Północny fragment osiedla „przecięła” wisząca kolejka linowa do transportu węgla. Wzdłuż Morgenroth Strasse w 1899 roku poprowadzono linię tramwajową z miejscowości Wirek, przez Nowy Bytom, do Goduli i Bytomia. Wszystkie te czynniki wpłynęły na wygląd układu urbanistycznego osiedla, przede wszystkim na siatkę ulic i usytuowanie znajdujących się przy nich domów. Osią stała się Schlafhaus Strasse (nieistniejąca dziś ulica Kubicy) i Gute Hoffnung Strasse (dziś ulica Pileckiego), która prowadziła w kierunku północnym, aż do dworca kolejowego w Chebziu. W centralnym punkcie ukształtowało się centrum usługowo-handlowe, a na północ i południe od niego rozciągała się zabudowa koszarowa tzw. familoków w dwóch typach. W południowo-zachodnim trójkącie powstały ponadto obiekty w typie zabudowy blokowej, w której zamieszkali urzędnicy oraz majstrowie huty. Układ od południa zamykał dom noclegowy dla nieżonatych robotników (niem. Schlafhaus). Wybudowano go w latach 50. XIX wieku jako więzienie, a następnie zaadaptowano na szkołę ludową. W 1907 roku stał się obiektem mieszkalnym dla pracowników huty.
Do końca lat 70. XIX wieku powstały pierwsze obiekty na terenie kolonii, wkrótce wyburzone i zastąpione nowymi. Pierwotnie piętrowe domy posiadały dwa pokoje i ślepą kuchnię. Nie były też wyposażone w bieżącą wodę i wewnętrzne toalety. W latach 1880–1901 nastąpił znaczny wzrost załogi, przez co konieczne było wzniesienie nowych domów. Powstały 22 wielorodzinne obiekty mieszkalne po zachodniej stronie dzisiejszej ulicy Niedurnego i po obu stronach ulicy Pileckiego, a także domy przy ulicy Kubicy. Wszystkie dwukondygnacyjne obiekty wybudowano w typie zabudowy koszarowej. W latach 1903–1904 wzniesiono zabudowę blokową w trójkącie ograniczonym liniami kolejowymi, w rejonie obecnej ulicy Podgórze (ówczesna Eisenbahndreieck-Strasse). Zamieszkali tu majstrowie i urzędnicy. Standard lokali był znacznie wyższy, a drogi wokół budynków wybrukowano. Również około 1904 roku w centralnej części osiedla wzniesiono dom handlowy (niem. Kaufhaus), od którego wzięto nazwę dla całego osiedla. Około 1913 roku powstały dwa budynki mieszkalno-usługowe (dziś przy ulicach Pileckiego 21–23 i Rudzkiej 1–7) w miejscu wyburzonych dwóch familoków. Narożna kamienica, oprócz lokali mieszkalnych, mieściła też piekarnię. W latach 1922–1923 powstała najdalej na północ wysunięta część osiedla, składająca się z sześciu niskich dwukondygnacyjnych obiektów mieszkalnych. Tak ukształtowany układ kolonii, liczący około 70 obiektów, posiadał wydzielone centrum handlowo-usługowe, własną noclegownię, piekarnię, część urzędniczą, a także planowe osie kompozycyjne. Dom handlowy pełnił swoją funkcję także w okresie międzywojennym, a w 1929 roku planowano dobudowę skrzydeł, które domykałyby cały obiekt od strony zachodniej. Po II wojnie światowej nadal pełnił funkcje usługowe, a część pomieszczeń przeznaczono na siedzibę dyrekcji huty „Pokój”. Poddasza przystosowano na potrzeby mieszkalne dla służby dyrektorskiej. W budynku działała m.in. szkoła muzyczna, biura, zarząd i archiwum PSS „Społem” oraz pracownia renowacji mebli. W 1999 roku obiekt został zakupiony przez podmiot prywatny.
Wolnostojące domy przy ulicach Niedurnego 89–97 i 101–105, Podgórze 2a, 2b oraz Pileckiego 6a to typowe ceglane piętrowe familoki, na ceglano-kamiennym cokole, o zwartych bryłach na rzucie prostokąta. Posiadają siedmio- i ośmioosiowe elewacje frontowe i tylne, z osiowo usytuowanymi wejściami na elewacjach tylnych lub bocznych. W niektórych obiektach zastosowano granitowe stopnice schodów prowadzących do wejść. Zachował się ceglany detal architektoniczny w postaci gzymsów i obramowań otworów okiennych. Na każdym piętrze pierwotnie istniały cztery lokale mieszkalne (po dwa w każdej z dwóch klatek schodowych). Domy różnią się między sobą ilością elewacji oraz wyglądem otworów okiennych zwieńczonych łukiem odcinkowym (w niektórych zastosowano okna biforyjne).
Monumentalny gmach dawnego domu towarowego
Najbardziej charakterystycznym obiektem kolonii jest monumentalny gmach dawnego domu towarowego (niem. Kaufhaus) przy ulicy Niedurnego 99, wzniesiony w stylu wczesnego modernizmu z elementami secesji i bogato dekorowanymi elewacjami ceglanymi, według projektu nieznanego autora. Murowany obiekt z cegły o konstrukcji słupowo-ścianowej, wzniesiony na rzucie zbliżonym do litery „L”, z zaokrąglonym narożnikiem południowo-wschodnim, posiada bogaty detal architektoniczny, wykonany z ceglanych kształtek i cegły glazurowanej. Budynek nakryto mansardowym dachem. Poszczególne piętra każdej z elewacji mają zróżnicowaną liczbę osi, rozmiar otworów okiennych i drzwiowych, a także pseudoryzality. Fasada od ulicy Niedurnego została rytmicznie podzielona na 10 sektorów poprzez zastosowanie pionowych lizen, rozłożonych w tzw. wielkim porządku, prowadzących przez wszystkie piętra. Zastosowano też filary międzykondygnacyjne, schodkowe parapety z cegły glazurowanej, płyciny dekorowane płytkami ceramicznymi w układzie szachownicowym (zielono-niebieskie), fryz wieńczący z motywem stylizowanych liści oraz pseudoryzality na trzeciej kondygnacji. Klatki schodowe doświetlono otworami okiennymi w fasadach, z eliptycznymi oknami triforyjnymi, z podziałem poszczególnych części ceglanymi filarkami oraz eliptycznymi oknami. Wewnątrz obiektu zachowały się metalowe secesyjne balustrady klatek schodowych, ceramiczne okładziny ścian głównej klatki schodowej z secesyjnym fryzem kwiatowym, terakotowe posadzki, dwie kolumny na parterze oraz plakieta producenta w piwnicy przy dawnej windzie towarowej.
Dom przy ulicy Rudzkiej 1–7 tworzy południową pierzeję ulicy, łącząc się ścianą wschodnią z budynkiem przy ulicy Pileckiego 21–23. Obiekt o dwusegmentowej czterokondygnacyjnej bryle i dwutraktowym rzucie na planie prostokąta posiada w elewacji południowej cztery strefy wejściowe prowadzące do poszczególnych klatek schodowych (początkowo istniały tu dwuskrzydłowe drzwi ze szklonymi nadświetlami). Pierwotnie toalety zlokalizowano na półpiętrach. Cegłę w układzie krzyżowym zastosowano w elewacjach południowej i zachodniej, a w elewacji frontowej (północnej) powstało licowanie w układzie główkowym z detalem architektonicznym (obramowaniami, gzymsami i fryzami). Z kamienia wykonano stopnice schodów, a drewnem wykończono trójkątne szczyty północnych facjat, wykonanych w konstrukcji tzw. muru pruskiego. Okna klatek schodowych i toalet przesunięto względem linii okien mieszkań. Na poszczególnych piętrach w każdej z klatek schodowych ulokowano dwa mieszkania.
W klatkach schodowych zachowały się częściowo terakotowe posadzki w kolorze ugrowo-brązowym. Obiekt przy ulicy Pileckiego 21–23, wzniesiony na rzucie litery „L”, jest zbliżony wyglądem do domu przy ulicy Rudzkiej 1–7. Również tutaj facjaty powstały w konstrukcji muru pruskiego, a zachowany detal architektoniczny to ceglane fryzy, gzymsy, obramowania i płaszczyzny poszczególnych elewacji. Na zewnętrznych ścianach użyto także terakoty oraz cegły glazurowanej w parapetach okiennych. Beżowo-brązowe płytki zastosowano na klatkach schodowych (w obiekcie znajdują się dwie klatki).
Wolnostojące piętrowe domy przy ulicy Pileckiego 24, 27, 33 (trzysegmentowe) i ulicy Pileckiego 26, 28 (dwusegmentowe) powstały w latach 20. XX wieku, a swoim wyglądem nawiązują do starszej zabudowy dziewiętnastowiecznej. Obiekty trzysegmentowe usytuowano kalenicowo do drogi, a budynki dwusegmentowe – prostopadle do niej. Wszystkie wzniesiono na rzucie wydłużonego prostokąta, z cegły maszynowej, z ceglanym skromnym detalem w postaci gzymsów i nietynkowanymi elewacjami. Zwarte bryły dwutraktowe składają się z segmentów, posiadających po pięć lub sześć osi. W osiach środkowych zastosowano na elewacjach frontowych ryzality klatek schodowych i wejścia do nich, a nad nimi w partii dachu – lukarny doświetlające strych (otwory okienne w formie trapezu). Wewnątrz umieszczono murowane schody dwubiegowe powrotne do piwnic i na parterze, a na piętrze i strychu – schody dwubiegowe w konstrukcji drewnianej policzkowej. Pierwotnie istniały tu drewniane balustrady z poręczami. Na każdej kondygnacji w poszczególnych klatkach schodowych istniały pierwotnie dwa mieszkania, z dwoma pokojami i kuchnią, a w niektórych obiektach wspólne toalety ulokowano na półpiętrach.
Dla kadry urzędniczej i majstrów huty wybudowano lepsze kamienice
Wielosegmentowe trzypiętrowe kamienice przy ulicy Podgórze wzniesiono na rzucie wydłużonego prostokąta, w konstrukcji murowanej ceglanej, z ceglanym detalem architektonicznym wszystkich elewacji (z gzymsami, fryzami, obramowaniami otworów okiennych oraz dekoracyjnymi płaszczyznami ścian) i ryzalitami. Kamienice przy ulicy Podgórze 2–12 (pierwotnie istniały też segmenty nr 14 i 16) oraz ulicy Podgórze 18–28 usytuowano do siebie równolegle, na osi północ–południe. Po ich wschodniej stronie powstał narożny obiekt nr 34–42, wzniesiony na rzucie litery „L”. Dopełnieniem całości jest kamienica nr 5–15 ulokowana od strony południowej. Budynki przypominają zabudowę miejską, w typie kamienicy czynszowej, o zróżnicowanej wysokości poszczególnych segmentów, a pierwotnie przeznaczono je dla kadry urzędniczej i majstrów huty. Ta część osiedla była wyraźnie oddzielona od całej kolonii, a o ich znaczeniu świadczył bogaty wystrój fasad oraz większe dwupokojowe mieszkania. Toalety ulokowano na klatkach schodowych, a okna mieszkań zróżnicowano (prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym, łukiem pełnym, wielopodziałowe). W segmencie przy ulicy Podgórze 30 zastosowano przejazd bramny, prowadzący na podwórze. Na każdym piętrze istniały po dwa lokale mieszkalne, niektóre o układzie amfiladowym.
Każdemu z domów, zarówno w części robotniczej, jak i urzędniczej, towarzyszyła niska zabudowa gospodarcza w postaci ceglanych komórek przeznaczanych na węgiel i żywy inwentarz. Obiekty nakryto jedno- lub dwuspadowymi dachami, a w części z nich istniały zewnętrzne toalety.
Dziś osiedle Kaufhaus jest cieniem dawnego założenia patronackiego
W latach 80. XX wieku dokonano bardzo znaczących przekształceń układu osiedla. Wyburzono dużą część najstarszej zabudowy, pochodzącej z drugiej połowy XIX wieku. Domy te były w złym stanie technicznym, a uszkodzenia powstały m.in. wskutek podziemnej eksploatacji węgla. Zlikwidowano obiekty przy ulicach Pileckiego oraz Kubicy. Całkowicie wyburzono też wszystkie obiekty gospodarcze na terenie osiedla. Budynki zachowane do dziś posiadają przekształcone wnętrza mieszkań, w których wydzielono przestrzenie na łazienki i toalety. W dużym stopniu wymieniono okna i drzwi. Obecnie właścicielem większości budynków mieszkalnych na terenie kolonii jest miasto Ruda Śląska.
W latach 1999–2004 przeprowadzono generalny remont budynku dawnego domu handlowego, czyszcząc elewacje i uzupełniając ubytki, a także rekonstruując wnętrza. W 2006 roku dokonano adaptacji parteru budynku przy ulicy Pileckiego 21–23 na świetlicę środowiskowo-terapeutyczną. Od tamtego czasu trwają stopniowe prace przy rewitalizacji całego osiedla, finansowane przez miasto Ruda Śląska przy znaczącym udziale środków pozyskanych z programów Unii Europejskiej. Wymieniono m.in. pokrycia dachowe, powstał plac zabaw, nowa kanalizacja deszczowa i sanitarna, oświetlenie, ciągi drogowe i chodnikowe oraz miejsca postojowe dla samochodów.
Obecnie układ osiedla jest mało czytelny, gdyż prawie połowa kolonii została wyburzona w latach 80. XX wieku. W miejsce starej zabudowy nie powstała nowa, a teren wykorzystano na zieleńce i miejsca parkingowe. Przez to można odnieść wrażenie przypadkowości i pewnego „rozrzucenia” obiektów. Nie istnieją też już ciągi kolejowe, które nadawały kształt całości założenia.
Dom handlowy wybudowany na terenie kolonii w początkach XX wieku był bardzo nowoczesnym obiektem, spełniającym najwyższe standardy higieniczne. Na trzech kondygnacjach przestrzeń handlową zaaranżowano tak, by powstały działy oferujące różne typy towarów. Nowoczesny gmach posiadał windy i własną ubojnię. Jego powierzchnia przekraczała 6 tys. m2. Do dziś jest określany jako najstarszy dom towarowy na obszarze współczesnej Polski.
* tytuł artykułu, lead i śródtytuły pochodzą od redakcji Ślązaga
Może Cię zainteresować:
