Rynek górnośląskich gadżetów okrzepł. Treski nie muszą już krzyczeć, żeś „Niy Niymiec, niy Polŏk, ino Ślōnzŏk”

Niy nerwuj Hanysa

Pierwsze śląskie gadżety to dzieło oddolnej pracy kilku organizacji. Autochtonów śląskich, którzy w modrej tresce z adlerem na klatce piersiowej widzieli element walki o górnośląską tożsamość. Niektórzy postrzegali to również jako element buntu przeciwko traktowaniu Ślązaków przez państwo jako obywateli gorszej kategorii. Antidotum na tzw. śląską krzywdę. Była to również jedyna możliwość eksponowania swojej przynależności w przestrzeni publicznej.

Sprzedaż odbywała się na szaberplacach i drogą pantoflową. O wszystkim opowiada mi Peter Langer, lider Śląskiej Ferajny, najgłośniejszy uczestnik Marszów Autonomii Śląskiej i jeden z prekursorów rynku śląskich gadżetów.

– To, co jŏ robiył'ch, to łażynie po ciynkij linii. Take sztichworty: „Niy Niymiec, Niy Polŏk, Ino Ślōnzŏk”, abo szrifty po niymiecku, jerōna, po niymiecku. To sie ludziōm wtedy we gowach niy miyściyło. Jŏ to robiyłech niy dlŏ geltu, chociŏż zŏwdy sie na tym zarŏbiało, bo w dobrych czasach sprzedŏwołech naprŏwdã sroge wielości. Nale to bōła takŏ właśnie mojŏ walka ô ślōnskość wtynczŏs – mówi Peter Langer.

Blady strach na szaberplacu

– Dzisiej nikt nie umi tego wyforsztelować, jak to wszystko wyglądało – zaczyna Peter. Mówi szybko, ma doniosły głos. W produkcji pierwszych śląskich gadżetów pomogło mu wcześniejsze doświadczenie w handlu odzieżą. Początek działalności współgrał z sytuacją polityczno-społeczną w Polsce. – Chcieli’my to, co sie słyszało w dōma, przyniyś na plac, dziynki tyj swobodzie po '89. Chcielimy gŏdać, iże my sōm Ślōnzŏkami, że my sōm pochodzynia niymieckigo. - mówi Langer. Pierwsze koszulki malowali ręcznie. Później Peter zamówił tysiąc koszulek z napisem „Oberschlesien” i śląskim orłem. – Tyn adler wyglōndoł barzyj jak kura. Kiedy zobōczyła to moja muter, gŏdo mi po niymiecku: Poloki nos za to zaszlachtują – śmieje się Langer.

Podobno w latach 90. jedyna grupa społeczna, która nie bała się kupować i nosić koszulek z napisem Oberschlesien byli kibice, najczęściej wspierający chorzowski Ruch. Langer mówi, że utożsamienie śląskiej identyfikacji graficznej z eRką było tak silne, że kibice GieKSy nie chcieli mieć z tym nic wspólnego.

– Jeszcze we latach 90. wielaż ludzi prziłaziyło a gŏdało „jakie fajne koszulki”, nale mieli strach to kupić. Pamiyntōm sytuacyjõ, kej baba na szaberplacu na Załynżu pytała chopa: “chyba Cie grzeje, kaj ty z tym wyleziesz?” Zŏwdy przekōnywołech, coby sie niy bŏli – wspomina Langer.

Punktem kulminacyjnym był rok 2010. Pod Urząd Wojewódzki w Katowicach szedł wtedy III Marsz Autonomii Śląska, a lada moment miał odbyć się przełomowy Spis Powszechny. – 95% ludzi na Marszu miało już ślōnske treski, jakeś gadżety, fany, wszyjsko we klimacie. Tym chciołech rozbudzić we ludziach ślōnskõ idyntyfikacyjõ. Do dzisiej tych tresek ôstało mi tyla, iże mogã je na kilogramy wŏżyć. Nale to je mōj wkłŏd w to wszyjsko, srogi arbajt we pobudzanie ślōnskości – podsumowuje Peter.

Ajncla na Nikiszu

Z Arnoldem Langerem, synem Petera Langera i właścicielem Ajncli w katowickim Nikiszowcu, spotykam się w jego sklepie. To młody, pewny siebie Ślązak. Po chwili rozmowy widać, że sprawnie operuje argumentami w obronie śląskich spraw. W dodatku pięknie godo, na co zwraca uwagę klientka sklepu, która w tym czasie wpadła kupić pamiątkę i mimowolnie przysłuchiwała się naszej rozmowie.

Podobnie jak ojciec Peter, Arnold na co dzień działa w Ślaskiej Ferajnie, udziela się również w Ruchu Autonomii Śląska. Sprawnie wszedł w buty ojca. Dziś jest osobą rozpoznawaną w śląskich środowiskach, co sam przyznaje. Jednak swoją działalność stara się filtrować przez współczesne trendy.

– Dzisiej niy jeżech szpecjalnie skupiōny na treskach. Raczyj rozwijōm tajlã suwynirowych gadżetōw. Mōm porã klasycznych już musterōw, choby „Niy Niymiec, Niy Polŏk, Ino Ślōnzŏk”. Spōmnianŏ treska mŏ już chyba 20 lŏt. Jak sie ôbejzdrzy nagrania ze starych marszōw ôrganizowanych ôd RAŚ, to już tam sie pokŏzujōm. To już je nasz klasyk – mówi Arnold Langer.

Jego Ajncla, czyli kawalerka, to już dziś duże studio, choć na początku faktycznie sklep mieścił się w jednopokojowym mieszkaniu w nikiszowieckiej kamienicy. Arnold swój sklep z pamiątkami prowadzi od 5 lat. Od wejścia uwagę przykuwa czarna ściana, stylizowana na górniczy tunel inkrustowany kawałkami węgla.

Asortyment jest szeroki: od typowo śląskich geszeftów, przez pamiątki związane z Nikiszowcem. – Nojlepij sprzedŏwajōm sie typisz suwyniry. Roztōmajte pamiōntki: ôd magnetōw bez kubki. Relatywnie drobne geszynki, kere niy kosztujōm majōntku – mówi. W Ajncli klienci znajdą też prace śląskich artystów oraz górnicze zabytki: lampy, kafle. Na manekinach wiszą piękne stroje górnicze. W tym jedna służbówka dyrektorska, która pamięta kurz stanu wojennego. W rogu jest Ajncli znajdziemy dobrze zaopatrzoną biblioteczkę.

– Nale mōm tyż klijynteliã, kerŏ prziłazi dō mie skuli literatury. Wszyjsko, co sie pokŏzuje we mojim geszefcie, przełazi selekcyjõ. Mōm moc autorōw, kerzi wlatujōm na rygale ze autōmatu. Nale zazwyczej piyrw sōm czytōm a starōm sie przesiŏć wadliwe ideôlogije. Rozłazi mi sie ô ksiōnżki, kere durch powiylajōm poglōndy krziwdzōnce ślōnskõ racyjõ a sōm niyzgodne ze nojnowszymi ustalyniami historykōw. Niy mōgbych se pozwolić na sprzedŏwanie takich buchōw u siã – stwierdza Arnold.

Pytam o zainteresowanie klientów gadżetami w ostatnich latach. Arnold tłumaczy mi, że sprzedaż utrzymuje się na stałym poziomie, jednak obserwuje pewne przebłyski, fale zainteresowania przy okazji medialnych wydarzeniach politycznych z Górnym Śląskiem w roli głównej. Tak było w przypadku odmowy podpisania przez prezydenta ustawy o języku śląskim. – Nale niyma tyż tak, iże ôrŏz pōł geszeftu przy takich ôkazjach wyprzedŏwōm.

Arnold szybko przechodzi do czasu pandemii, przypominając o ówczesnej nagonce na Ślązaków. W pewnym momencie w województwie śląskim odnotowywano największą liczbę zarażeń. Strach przed wirusem uruchomił najgorsze stereotypy na temat Ślązaków wśród polskojęzycznej części kraju. Ludzie powielali absurdalne teorie, że to przez brak higieny i rzekomy brud w śląskich miastach.

– Prziłaziyli wtedy dō mie ludzie, kerzi kupowali moje produkty we reakcyji. Jak dzisiej pamiyntōm chopa, kery bōł u mie ino rŏz. Przilecioł prawie wtedy do mojij Ajncli, choby sie pŏliyło, a padoł, iże chce kupić ślōnskõ fanã, coby jōm hyngnōnć a pokŏzać gorolōm iże tukej je Ślōnsk – podnosi głos Arnold.

„Dlaczego wisi tu ukraińska flaga”?

Jak sam przyznaje, śląska identyfikacja jest dla niego ważna. Dlatego przed sklepem wisi śląska fana, która wśród turystów, licznie odwiedzających Nikiszowiec, budzi czasem konsternację. – Trefiyło sie porã razy pytanie: dlaczego wisi tu ukraińska flaga, a nie polska? Starōm sie niy nerwować skuli pōmylyniŏ fany ukrajińskij ze ślōnskōm, ale chcã wziōnś takigo klijynta pod włos, a pytōm: a czamu miałaby sam wisieć polskŏ? – uśmiecha się Arnold.

– Bōła kejś takŏ klijyntka, kerŏ dała pozōr, iże na jedym produkcie bōło szrajbniynte coś po niymiecku. Niyma to nic dziwnego, bo we mojim geszefcie znŏjdujōm sie produkty ze szriftym po niymiecku, polsku, ślōnsku a nawet czesku. Spōmnianŏ pani chyciyła tyn kubek ze „Oberschlesien” a skōmyntowała na głos, iże jij sie niy podobŏ, bo niy lubi Niymcōw. Spytoł'ch wtedy ze ciykawości: „czamu niy mŏcie Niymcōw rada”? Pedziała, iże musiała sie uczyć niymieckigo we szkole. Nale jeszcze rŏz spytołech: „Nale fto sie Wōm kŏzoł uczyć tego niymieckigo: Polŏki abo Niymce?”

Śląski dizajn, lokalna cepelia, gadżet tożsamościowy?

Szczepan Twardoch, w ramach sprzeciwu łączenia wszystkiego co śląskie z prymitywnym kabaretem, pisał rozgoryczony:„Śląsk powinien zniknąć, bo nie zasługuje na istnienie, skoro jedyną formą, w jakiej się masowo spełnia, jest prymitywny kabaret, którego komizmu istotą jest śląskość sama”.

Dlatego na koniec pytam Langerów o ostatnie zmiany na rynku. Czy komercjalizacja śląska w tysiącu gadżetów – nie zawsze rozsądnych – oraz wyraźne przesunięcie akcentów w rejony autoironiczne nie dewaluuje idei?

– Dlŏ mie wŏżny je tyn balans. Coby niy dokōnywać jakiś profanacyje. Starōm sie pokŏzywać Aldera we adekwatnym placu a kōntekście. Ôkrōm wszyjskigo ôsobiście tyż fest ôstrożnie podłażã do tak zmianowanych śmiysznych rzeczy. Ludzie sie lachajōm ze zŏpaski „Z żuru chop jak z muru”. To akurat przilazło naturalnie a fōnguje jako pedzynie, nale niy czujã tyż potrzeby robić na treskach scynariuszy do kabaretōw – mówi Arnold Langer

– Budzynie nŏrodowościowe we synsie podkryślania durch: „Gōrny Ślōnsk - mōj Hajmat” a tak dalij, już niy majōm takij mocy. Dzisiej niy trza sie ôblykać, we niy wiym jake treski a szale, coby kōmuś pedzieć, iże sie je Ślōnzŏkiym, bo idzie to już gŏdać ôfyn, niy trza ô to tak głośno ryczeć, dōmŏgać sie tego – podsumowuje Peter Langer.