Grzegorz Kulik: Kej niy trza za miasto stawiać srogij dyjoramy abo w czym Czesi sōm lepsi ôd Polokōw

Czytoł żech ô tym miyjscu. Bezma sam idzie sie dosiodać do inkszych stolikōw i to je normalne. Ale ino żech tak czytoł, a niy widzioł żech tego we praktyce. Widza, że szynk naciśniynty do ôstatnigo stolika, i sie stresuja, bo szynkorz mi pado, że na zadku sie mōm siednōńć. Jo we ôgniu takim jak rzodko padōm mu łōmanym czeskim że niy wiym, jak sam wszysko funguje, a tyn mie ciōngnie i sadzo przi wolnym stoliku za winklym. Uf, aby to z gowy. Biera swiczkowo ze knedlikym, bo nic już inkszego niy majōm. Za chwila szynkorz przikludzo grupa chopōw i pyto, jeźli mogōm sam siednōńć. „Jasně” – teroz już używōm tego słowa noleżycie. Chyba. Chopy siodajōm i bierōm dō mie godać po czesku, ale tak wartko, że ino moga pedzieć, że tak dobrze w cieścinie niy poradza. Za chwila zaczynajōm ôzprawiać miyndzy sobōm i słysza: „– Wiela to my już wypiyli? – Ôziym. Jura poszoł po dziewiōnte”. Patrza sie na nich i medykuja, czy na mie zestōmpiōł Duch Świynty i żech dziynki niymu posiod jynzyk ôd cudzych ludzi, ale pokozało sie, że siedli kole mie Ślōnzocy ze czeskigo Ślōnska.

Jedźcie do Pragi!

Zachciało mi sie Pragi. Ino 80 kilōmetrōw dalij ôd Bytōmia niż Warszawa, za głowne miasto było dō nos poraset lot dużyj jak głowne miasto ôd Polski, a jakoś sie niy trefiyło jeszcze pojechać. Ze autobusu żech wysiod na Florencu, a cołko miyjsko kōmunikacyjo żech ôgarnōł po drōdze. Niy bez to, żech je taki dobry, ino bez to, że ôni sōm. W Pradze ô kożdyj godzinie z kożdego pōnktu sie zajedzie wszyńdzie ze bezproblymowymi przesiodkami, jak u nos nawet we postrzodku dnia niy idzie znojś trasy, co by miała mynij jak dziesiyńć minut czekanio. Majōm swoja włosno aplikacyjo na telefōn, co po piyrsze funguje, po druge znojdzie nojlepszo trasa ze przesiodkami, po trzecie pokludzi nos na haltesztela, a po sztworte kupiymy w nij bilety. Serio, cołki forsztand Transportu GZM niych sie spakuje i pojedzie do Pragi na tydziyń, jeździ wszyńdzie jejich kōmunikacyjōm, a potym niych pojeździ tydziyń naszōm, to ich pierōn strzeli.

Do hotelu żech zajechoł prawie, jak ôpity Polok głośno mynczōł jakigoś boroka przi szynkwasie. „If ju goł tu Polent, łi hef sejink”. Zrobiōł pauza i wejzdrzoł na boroka poważnie. „»Goźwdombugwdom«. It mins if ju goł, ju ar lajk... gat!”. Tyn na niego patrzoł zbamōncōny i wylynkany, bo przeca przed minutōm godali ô projektowaniu aut. Polok niy ustowoł ze swojim naprocyntowanym nastrynczaniym Polski i niy dowoł pozōr, że ôdbiorca robiōł coroz srogsze szluki swojego piwa. W kōńcu borok sie wartko rozestoł z Polokym i pantowoł do swojij izby, że sie za nim kurziło. „Ju mast tu kam!” dar sie za nim jeszcze bez cołke lobby Polok, a potym poszoł cikcakym szukać haźla abo nastympnyj ôfiary.

Naôbkoło recepcyje przewalała sie ciźba Francuzōw, co z jakigoś niyklarownego powodu byli we piżamach i samych fuzeklach. Znaczy Francuzy byli we piżamach. Francuzki we piżamach ino z wiynksza, bo niykere miały na sobie ino treski do spanio i batki. Co chwila ôtwiyrały sie autōmatyczne dźwiyrze, a we postrzodku było możno ze 10 stopni, ale ich ani tymperatura, ani łażynie we fuzeklach po zmaraszōnym zolu niy szterowały. W rogu trōjka Czechōw przigrowała cicho covery ze kōńca XX wieku, jak naroz znikōnd wyparzōł typ ze gymbōm spod Moskwy i nosym choby mu go Picasso namalowoł. Prōbowoł im przibijać piōna, choćby była piōnto rano i sie kōńczōł nojlepszy fajer w jego życiu. Czesi ze rynkami zajyntymi graniym ino sie grzecznie uśmiychali, a tyn sie straciōł tak samo wartko jak sie ukozoł.

Miasto, a niy dyjorama

Rano Kafka mie prziwitoł po swojymu. Chocioż mioł żech wykupiōny bilet na 72 godziny, toch postanowiōł sie przeszpacyrować na jego grōb, bo przeca z hotelu na nowy żydowski smyntorz niy ma tak daleko. Ida, patrza sie na Maleszyce, jak naroz widza krōlika w moja strōna gzuć. Lecioł postrzodkym ulice choćby synek we audi ôd taty, naroz stanōł i ino brakowało, żeby z westy wyciōng zygarek i pedzioł, że bydzie niyskorny. Wejzdrzoł na mie swojymi krōliczymi ślypkami, rozwożōł sytuacyjo i pognoł we krzoki.

Z grobu ôd Kafki poszoł żech piechty ku jego gowie, a z gowy do jego muzeum. Ôglōndoł żech sie to miasto, co było ôkupowane dużyj jak Warszawa, tyż powstało przeciw nazistōm, a jakoś po wojnie niy trza było stawiać na jego placu połnoskalowyj dyjoramy. Bōł to cufal, że Czesi nojprzōd ôpanowali tyn brzyg rzyki, co bōł po strōnie ruskij armije? Bōł to cufal, że dziynki tymu niy było naturalnyj baryjery, co na nij by mogła Krasno Armijo stanōńć i czekać, aż powstańcōw i miyszkańcōw wysiyczōm nazisty? A możno to po prostu niy cufal ino zwykły instynkt, co we zachodnij Europie dycki strzimuje przed płochymi postanowiyniami, co by mogły prziniyś hekatōmba wszyskim i wszyskimu naôbkoło?

Je jakoś fundamyntalno rōżnica miyndzy Polokami a Czechami. We cyntrum Pragi je Muzeum Kōmunizmu, chocioż prowda pedzieć to je antykōmunistyczny dynkmal. Ułożōne je tak, że do wchodu sie idzie po dugich słodach, co na kōńcu ôd poczōntku widać czerwōno gwiozda. Czym wyżyj sie je, tym klarownij widać nopis „śnik, rzeczywistość, mara”, aż za chwila zza winkla po strōnie mary ukazuje sie Marx. Polocy ôd samego poczōntku by zrobiyli niy muzeum kōmunizmu ino muzeum polskij martyrologije antykōmunistycznyj, a na dziyń dobry by było puszczōne w kōłko wideo, jak star przejyżdżo chopa abo jak ludzie niesōm chopa na dźwiyrzach. Czesi take rzeczy pokazujōm dopiyro na kōncu. Zaczynajōm śmiysznie i irōnicznie, pokazujōm rzeczywistość kōmunistycznego świata, człowiek sie idyntyfikuje ze tym życiym, śmiyje sie społym ś nimi. Naroz sie wchodzi do przestrzyństwa, kaj sōm nojprzōd gyszichty ôd tych, co uciykli na Zachōd, a za chwila tyż izba tortur społym ze wideo ze dymōnstracyji i pranio ludzi, aż na samym kōńcu przechodzymy do zamtowyj rewolucyje i Havla. Mo sie poczucie, że Czesi sie śmiyjōm społym z nami bez hned cołko ekspozycyjo, aż na kōncu patrzōm na nos, padajōm: „Co vás tak, kurva, bavi?” i pokazujōm, kaj je sklep ze podkłodkami pod piwo ze ruskim motywym wyścigu w kosmos.

Kamratka mi porōnczyła ksiyngarnia na starym mieście. Poszoł żech ôboczyć, bo durch kupuja ksiōnżki, chocioż czytōm ś nich możno ze 30 procynt. Jakiś stary Niymiec stoł przi kasie i klarowoł posiedzicielowi łōmanym angelskim, że potrzebuje, hehe, kamasutra, hehe, a przi tym skozoł na swoja żōna i zaznaczōł, że to ôna mu kozała ô to spytać.

Tak sie słożyło, że ksiyngarnia była po drōdze śladōw „Deus Ex”. Bo jo niy je normalny turysta. Jo niy ida ino na zōmek, katedra abo stary most. Dō mie kożde miyjsce musi być ôsobiste, tōż jak Praga, to kōmputrowo gra „Deus Ex”, co sie we Pradze dzieje i co jo w nia groł. Po prowdzie miasto we grze je fikcyjne, ale sōm miyjsca, co autorzi na nich bazowali Praga we grze. Chodziōł żech miyndzy Malostranskōm a Kampōm, naôbkoło mie wszyske brytyjske akcynta były zajynte smolyniym ô ćpaniu i piciu, a jejich posiedziciele chyba niy za fest miarkowali woga przestrzyństwa, w jakim byli. Jo za to niy mōg postanowić, jeźli sie czuja we grze, co sie dzieje we prziszłości, abo we zimnowojynnym szpiegowskim filmie. Upojoł żech sie wdziyncznościōm kożdyj uliczki i szumnościōm kożdego budōnku. Godōm wōm: jak chcecie ôbejzdrzeć, że na naszyj geograficznyj szyrokości podniszczōne budōnki mogōm być durch piykne, to jedźcie do Pragi. Ôbejzdrzicie, jak przestrzyństwo może sie szykownie starzeć.

Kej sie niy żyje historyjōm

Do Biołyj Gōry żech zajechoł zwykłōm banōm. Żodnego ôltorza, ino dwie ławki i kamiyń pamiyńci na ôko sprzed stu dwudziestu lot. Na jednyj ławce starka ze wnukym na szpacyrze, na drugij modo kobiyta ze ksiōnżkōm. Chocioż bezma tukej w dwie godziny skōńczyła sie na dwiesta piyńćdziesiōnt lot czeskość, to we lufcie niy czuć żodnyj martyrologije. Niyskorzij wystawa we Muzeum Czeskij Armije wyklarowała mi, że „tak prowda pedzieć to ta bitwa zaś aż tako ważno do istniynio norodu niy była i przedstawianie jij za katastrofa to je wynalazek XIX-wiecznego norodowego ôdrodzynio”. Wziōn żech medykować, kedy w Polsce sie skōńczy zastarzały norodowy rōmantyzm.

Chodziōł żech po tyj Pradze, dziwoł sie na szildy, co na nich stoło „brýle”, „cigarety”, „tabák”, we metrze „dveře si zavírají”, słyszołch słowa „wuřt”, „deka”, frazy „dej pozor” abo „furt ne vím”. Zastanowioł żech sie, jeźli nōm kejś tyn norodowym rōmantyzmym amputowany jynzyk ôdrośnie i kejś ôbejzdrza po naszyj strōnie granice sklepy z brylami, a we autobusach bydōm sie dźwiyrze zawiyrać we głośnikach.

Czesi niy umieli spokopić, że w Polsce ludzie ksiōnżek niy czytajōm, ani tego durch życio historyjōm. Niyskorzij jedni mie pytali, jeźli poradza po niymiecku, drudzy im padali, że zakamuflowanie. a potym wszyscy społym mi godali, że lepij być jedyn dziyń czeski lew, aniżeli cołke życie rusko ôwca, przimowiali, żebych przełożōł Hrabala i prawiyli, że Polocy niy majōm poczucio humoru.